Gəncəli xan kompleksi

Gəncəli Xan Kompleksi Səfəvi hökmdarı Şah I Abbasın (1587–1629) hakimiyyəti dövründə 1596–1621-ci illər arasında Kirman, Sistan və Qəndəhar vilayətlərinin hakimi olmuş Gəncəli xan tərəfindən inşa etdirilmişdir. Kompleksin daxilində yerləşən bir neçə epiqrafik yazı bu tikililərin dəqiq inşa tarixini göstərir. Kompleksin memarı Yəzd şəhərindən olan Məhəmməd Sultani olmuşdur.

Kompleksin ümumi sahəsi 11.000 kvadrat metrdir. Ansamblın mərkəzində yerləşən ictimai meydan 99 metr uzunluqda və 54 metr enində olub, cənub tərəfində şərqdən qərbə uzanan Vəkil bazarı ilə həmsərhəddir. Meydanın şimal, cənub və qərb tərəfləri bazar arkalıqları (tağlı keçidlər) ilə, şərq tərəfi isə Gəncəli xan karvansarayı ilə əhatə olunmuşdur. Gəncəli xan hamamının girişi, meydanın cənub hissəsində, Vəkil bazarının “Gəncəli xan bazarı” adlanan hissəsində yerləşir. Kompleks İsfahan memarlıq üslubunda (İsfahani üslubu) inşa edilmişdir.

Qədim İranda şəhər meydanları adətən idarə mərkəzlərinin yaxınlığında salınır və ictimai toplantılar və mərasimlər üçün istifadə edilirdi. Gəncəli xan meydanı 99 × 54 metr ölçülərində olub, İsfahandakı Nəqş-i Cahan və Yəzd şəhərindəki Mir Çəxmaq meydanları kimi, ətrafında bazarlar, karvansaraylar və məktəblər kimi şəhərsalma elementləri ilə əhatə olunmuşdur.

1611-ci ildə inşa edilmiş bu hamam, Gəncəli xan meydanının cənub tərəfində, Vəkil bazarının “Gəncəli bazar” adlanan hissəsində yerləşir. Hamamın giriş hissəsi Səfəvi dövrünə xas naxış və rəsmlərlə bəzədilmişdir. Onun memarlıq xüsusiyyətlərindən biri – tavan daşlarının relyefli oyma ornamentlərinin döşəmə daşlarının naxışları ilə uyğun gəlməsidir.

Hamam soyunma otağı, soyuq və isti zallardan ibarətdir və bu məkanlar tromplar üzərində dayanan günbəzlərlə örtülmüşdür. Gəncəli xan hamamı rəngarəng kaşı bəzəkləri, rəsmləri, suvaq ornamentləri və tağ kompozisiyaları ilə seçilən bənzərsiz bir memarlıq nümunəsidir.

1971-ci ildə hamam antropoloji muzeyə çevrilmişdir. Soyunma zalı və əsas həyət hissəsində insan fiqurlarını realist şəkildə təsvir edən heykəllər yerləşdirilmişdir. Bu fiqurlar 1973-cü ildə Tehran Universitetinin İncəsənət fakültəsində hazırlanmış və daha sonra Kirmandakı bu muzeyə gətirilmişdir.^[6]

Bazar Gəncəli xan meydanının cənub hissəsində yerləşir. Daxili məkan incə suvaq işləri və divar rəsmləri ilə bəzədilmişdir. Bu bəzəklərin 400 illik tarixə malik olmasına baxmayaraq, yaxşı qorunub saxlanılmışdır. Bazarın uzunluğu 93 metrdir və 16 tağ və eyvan vasitəsilə Gəncəli xan meydanı ilə birləşir.

Karvansaray, Gəncəli xan meydanının şərq tərəfində yerləşir. Onun portalı üzərində 1598-ci ilə aid təsis kitabəsi mövcuddur; bu yazı məşhur xəttat Əli Rza Əbbasi tərəfindən yazılmışdır.

Tikili dörd eyvanlı plan (klassik “çahar-eyvan” tipologiyası) əsasında qurulmuşdur. İki mərtəbədən ibarət zal hissələri dörd tərəfdən açıq həyəti əhatə edir. Həyətin ortasında kənarları çoxbucaqlı formada yonulmuş səkkizguşəli fəvvarə yerləşir. Karvansarayın ümumi ölçüləri 31,5 × 23 metr, onun bir küncündə yerləşən beş yarım metrlik günbəzli kiçik məscid isə 5,5 × 5 metr ölçüsündədir.^[7]

Kompleksin zərbxanasının inşasına 1598-ci ildə başlanmış və 1625-ci ildə tamamlanmışdır. Daxili bəzəklər sarımtıl suvaq və kərpic işləmələrindən ibarətdir. Binanın işıq və hava dövranını təmin edən fənərlə tamamlanan hündür günbəzi vardır. 1970-ci ildən etibarən bina numizmatika (sikkəçilik) muzeyinə çevrilmişdir. Muzeydə Parf, Sasanilər, Səfəvilər və Afşarlar dövrlərinə aid pullar və sikkələr sərgilənir.