İctimai siyasətində, gün batımı müddəası və ya gün batımı bəndi — qanunun müəyyən bir tarixdən sonra qüvvədən düşməsini təmin edən qanun, tənzimləmə və ya digər qanun çərçivəsində bir tədbirdir, əgər onun uzadılması üçün əlavə qanunvericilik tədbirləri görülməzsə. Dəyişdirilmədikcə və ya ləğv edilmədikcə qeyri-müəyyən müddətə qüvvədə qalan əksər qanunlardan fərqli olaraq, gün batımı müddəalarının müəyyən bir bitmə tarixi var. Müvəqqəti ləğv qanunu uzun müddət istifadə edilmədikdən sonra etibarsız hala gətirir.[1]
Qüvvədən düşmə müddəalarının kökləri Roma hüququnda mandat institutuna gedib çıxır, lakin ilk fəlsəfi istinad Platonun qanunlarında müşahidə olunur.[2] Roma Respublikası dövründə Roma Senatının xüsusi vergilər toplamaq və qoşunları səfərbər etmək səlahiyyətləri zaman və miqyas baxımından məhdud idi. Bu səlahiyyətlər prokonsul kimi seçkili vəzifənin müddəti bitməmişdən əvvəl qüvvədən düşürdü. Ad tempus concessa post tempus censetur denegata qaydası “müəyyən müddət üçün icazə verilən, müddət bitdikdən sonra rədd edilmiş sayılır” kimi tərcümə olunur. Eyni qaydalar Roma fövqəladə qanunvericiliyində də tətbiq edilirdi. Bu əsas prinsip qanunvericiliyin bir sıra sahələrində meydana çıxmış və sonradan Codex Iustinianusda (10, 61, 1) kodifikasiya edilmişdir. Bu prinsip Yuli Sezarın ömürlük diktator elan edilməsi ilə pozulmuşdur.
Qüvvədən düşmə müddəaları hüquq tarixində geniş şəkildə istifadə olunmuşdur.[2] Ümumi xarakterli qüvvədən düşmə müddəaları ideyası 1970-ci illərin sonlarında geniş müzakirə edilmişdir.[3] Səmərəli uzadılma baxışı mexanizminə malik qüvvədən düşmə müddəalarının demokratiya üçün təminat vasitəsi olduğu, xüsusilə fövqəladə vəziyyət kimi hallarda qəbul edilən tədbirlərin müvəqqəti qalmasını təmin etdiyi irəli sürülür.[4] Qısa baxış prosedurları vasitəsilə seçki hesabatlılığı artırıla bilər; bu zaman müddəaların əksəriyyəti heç bir dəyişiklik edilmədən və ya yalnız formal dəyişikliklərlə uzadılır və uzadılmanı müdafiə edənlərin kimliyi qeydə alınır.[5] Avtomatik qüvvədən düşmə ilə müşayiət olunan müddəalar hüquqi müəyyənlik səviyyəsini azalda, uzunmüddətli büdcə məhdudiyyətlərini və tənzimləyici təsir təhlilini yan keçə bilər.[6] Eksperimental tənzimləmələr yeni qanunvericilik yanaşmalarını müvəqqəti olaraq sınaqdan keçirməyə imkan verir.[6]
Qüvvədən düşmə müddəaları kolonial və erkən ştat qanunverici orqanları tərəfindən tez-tez istifadə olunan alət idi, lakin qanunverici orqanlar institusionallaşdıqca onların populyarlığı azalmışdır.[7]
Lordlar Palatası 2005-ci il Terrorizmin Qarşısının Alınması qanununun bəzi hissələrinə qüvvədən düşmə müddəası daxil etmişdi; lakin qanun yekunda bu müddəa olmadan qəbul edildi.[8] 2013-cü il Müəssisə və Tənzimləmə İslahatı qanununun 5-ci hissəsi — “Qanunvericilik yükünün azaldılması” — ikinci dərəcəli qanunvericilikdə “qüvvədən düşmə və baxış müddəaları”nı nəzərdə tuturdu, yəni:
- qanunvericiliyin müəyyən edilmiş müddət ərzində və ya həmin müddətin sonunda effektivliyinin nəzərdən keçirilməsi səlahiyyəti;
- qanunvericiliyin müəyyən bir tarixdə və ya müəyyən edilmiş müddətin sonunda qüvvədən düşməsi;
- qanunvericiliyin nail olmağı hədəflədiyi məqsədlərin hələ də uyğun olub-olmadığını və əgər uyğundursa, bu məqsədlərə başqa yollarla nail olunmasının mümkünlüyünü qiymətləndirmək səlahiyyəti.[9]
Koronavirus Qanunu 2020 iki illik qüvvədən düşmə müddəası ehtiva edirdi.[10]
Kanadada Kanada Hüquq və Azadlıqlar Xartiyasının 33-cü maddəsi (notwithstanding clauseun üçüncü bəndi) əsasında qəbul edilən bütün qanunvericilik aktları beş illik dolayı (implicite) qüvvədən düşmə müddəasına malikdir; bu, həmin maddə əsasında qəbul edilən qanunların qüvvədə qala biləcəyi maksimum müddətdir (əgər daha erkən tarix göstərilməyibsə).
Kanada Terrorizmə Qarşı Mübarizə Qanunu (Canadian Anti-Terrorism Act) 2007-ci ilin fevralında qüvvəyə minmiş qüvvədən düşmə müddəasını ehtiva edirdi.[11]
Fövqəladə vəziyyətlərlə bağlı qəbul edilən xüsusi qanunlar tez-tez qüvvədən düşmə müddəaları ehtiva edir; Kvebekin Bill 78 qanun layihəsində də belə bir müddəa var idi.
2005-ci ildə Avstraliya hökuməti yeni anti-terror qanunları qəbul etmək qərarına gəldi. Bu qanunlar on illik qüvvədən düşmə müddəası ilə qəbul edilmişdir.
2007-ci ildə Liberal Demokrat Partiyası parlamentdə 75%-lik superəksəriyyət dəstəyi olmayan bütün qanunvericilik aktlarında qüvvədən düşmə müddəalarının məcburi edilməsi üçün konstitusiya dəyişikliyi təklif etdi.[12]
2003-cü il Qanunvericilik Sənədləri Qanunu əksər səlahiyyətli qanunvericilik aktlarının avtomatik olaraq qüvvədən düşməsini nəzərdə tutur. 2015-ci ildən etibarən bu aktlar yenilənmədiyi təqdirdə avtomatik olaraq qüvvədən düşür.[13]
Almaniya qanunvericiliyində qüvvədən düşmə müddəaları bir sıra federal səviyyələrdə tətbiq olunur. Almaniya Konstitusiyası fövqəladə qanunvericilik üçün altı aylıq ümumi qüvvədən düşmə müddəası nəzərdə tutur. Bəzi federal torpaqlar, məsələn Hesse və Şimali Reyn-Vestfaliya, qanun layihələrinə vaxtaşırı olaraq bu cür müddəalar əlavə edirlər.
Qüvvədən düşmə müddəası şirkətlərin iflas vəziyyətində məhkəmədənkənar restrukturizasiyasını asanlaşdırmaq məqsədi daşıyan Korporativ Restrukturizasiya Təşviqi Aktında mövcuddur.[14] Akt aşağıdakı dövrlərdə qüvvədə olmuşdur:
- i) ilk dəfə 2001-ci ilin yanvarından 2005-ci ilin dekabrına qədər; və yenidən
- ii) 2007-ci ilin yanvarından 2010-cu ilin dekabrına qədər.
Akt üçüncü dəfə 19 may 2011-ci ildə qüvvəyə minmiş və 2013-cü ilin dekabrına qədər qüvvədə olmuşdur. Bazar mexanizmləri vasitəsilə davamlı korporativ borc restrukturizasiyasının təmin edilməsi və sürətli, problemsiz restrukturizasiyanın təşviqi məqsədilə Aktın əsas məzmunu saxlanılmış, yalnız bəzi kiçik müddəalar zaman-zaman dəyişdirilmişdir.
Çin Respublikası Konstitusiyasının Əlavə Maddələri əsas Konstitusiyaya əlavə edilmiş müvəqqəti maddələr toplusudur və dövlət idarəetmə sistemini Çin Respublikasının faktiki nəzarətində olan ərazilərin şəraitinə uyğunlaşdırır; xüsusilə ilkin parlamentar sistemi yarım-prezident idarəetmə sistemi ilə əvəz edir. Bu maddələr ÇXR-in Materik Çini üzərində nəzarəti bərpa edəcəyi halda qüvvədən düşəcək müddəa ehtiva edir.
- ↑ Kornstein, Daniel. Kill All the Lawyers?: Shakespeare's Legal Appeal. Lincoln, Nebraska: University of Nebraska Press. 2005. 47. ISBN 9780803278219.
- ↑ 1 2 Antonios Kouroutakis, "The Constitutional Value of Sunset Clauses" Routledge 2017
- ↑ Steve Charnovitz, "Evaluating Sunset: What Would It Mean?", in Contemporary Public Budgeting (edited by Thomas Lynch), Washington DC: Transaction Books, 1981.
- ↑ "Approach with Caution: Sunset Clauses as Safeguards of Democracy?". 23 Eur. J.L. Reform 147. 2021.
- ↑ Davis, Lewis Anthony. "Review Procedures And Public Accountability In Sunset Legislation: An Analysis And Proposal For Reform". Administrative Law Review. American Bar Association. 33 (4). 1981: 393–413. ISSN 0001-8368. JSTOR 40709182.
- ↑ 1 2 Ranchordas, S. "Sunset Clauses and Experimental Regulations: Blessing or Curse for Legal Certainty?". Statute Law Review. 36 (1). 1 fevral 2015: 28–45. doi:10.1093/slr/hmu002. ISSN 0144-3593.
- ↑ Dorssom, Elizabeth I. "Does Legislative Institutionalization Impact Policy Adoption? New Evidence from the Colonial and Early State Legislatures 1757–1795". Social Science Quarterly. 102 (4). 21 mart 2021: 1451–1465. doi:10.1111/ssqu.12956.
- ↑ "House of Commons Hansard Debates for 9 Nov 2005 (pt 3)". Department of the Official Report (Hansard), House of Commons, Westminster. 9 noyabr 2005. İstifadə tarixi: 26 iyun 2011.
- ↑ 1978-ci il Şərh Qanunun 14A bölməsi, 2013-cü il Müəssisə və Tənzimləmə İslahatı Qanununun 59-cu maddəsi ilə əlavə edilmişdir
- ↑ "Coronavirus Bill: What is the sunset clause provision?". İstifadə tarixi: 22 may 2023.
- ↑ "Anti-Terrorism Act". CBC. 27 fevral 2007. İstifadə tarixi: 22 mart 2008.
- ↑ "Free Trade". Ldp.org.au. 6 iyul 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 iyun 2011.
- ↑ "Legislative Instruments Act 2003". ag.gov.au.
- ↑ Bu Aktın 17 may 2010-cu il tarixli ingilis dilində tərcüməsi üçün bax