Gözəl və Bədheybət (nağıl)

Varlı tacir şəhərdəki malikanəsində üç qızı ilə birgə yaşayırdı.^[13] Onların hamısı gözəl idi, lakin yalnız ən kiçiyi — on dörd yaşlı qız Gözəl (fr. Belle — “gözəl”) adlandırılmışdı, çünki o, bacılarından fərqli olaraq, mehriban və saf qəlbli idi. Böyük bacıları isə acgöz və özləri haqqında düşünən insanlar idilər. Bir gün tacir dənizdə baş verən fırtına nəticəsində bütün sərvətini itirir və qızları ilə birlikdə şəhəri tərk edərək kənddə kiçik bir evə köçməyə məcbur olur. Burada onlar fiziki zəhmətlə dolanırdılar.

Bir neçə ildən sonra tacir xəbər tutur ki, onun ticarət gəmilərindən biri geri qayıdıb. O, dərhal şəhərə yollanır ki, gəminin yükünün dəyərini öyrənsin. Səfərdən əvvəl isə hər bir qızından onlara hansı hədiyyəni gətirməsini istədiklərini soruşur. Böyük bacılar qiymətli zinət əşyaları və gözəl paltarlar istəyirlər, Gözəl isə yalnız bir gül — çünki onların yaşadığı yerdə bu çiçək bitmirdi.^[14][15]

Şəhərə çatanda tacir öyrənir ki, gəmidəki bütün mallar borcların ödənilməsi üçün müsadirə edilib. O, qızlarına vəd etdiyi hədiyyələri ala bilmir və məyus halda evə qayıdır. Meşədən keçərkən yolunu azır, lakin qaranlıqda möhtəşəm bir saray tapır. Orada ona görünməz bir sahibin qonaqpərvərliyi ilə süfrə açılmışdı. Tacir yeyib-içib gecəni orada keçirir.

Səhər ayrılarkən sarayın bağçasında gözəl bir qızılgül görür və Gözələ söz verdiyini xatırlayaraq onu dərir. Bu anda Bədheybət (fr. Bête) qarşısına çıxır və onu bağçasından ən qiymətli şeyi oğurlamaqda günahlandırır. Tacir yalvararaq, çiçəyi yalnız qızına hədiyyə üçün götürdüyünü izah edir. Bədheybət razılaşır ki, taciri buraxsın, amma bir şərtlə: ya tacirin özü saraya qayıdacaq, ya da onun yerinə ən kiçik qızı gələcək.

Tacir kədərlənərək evə qayıdır. O, başına gələnləri qızından gizlətməyə çalışır, lakin Gözəl həqiqəti öyrənir və atasını qorumaq üçün öz xoşu ilə Bədheybətin yanına yollanır.

Bədheybət onu mehribanlıqla qarşılayır və bildirir ki, sarayın sahibi Gözəl olacaq, o isə yalnız xidmətçisi kimi qalacaq. O, Gözələ gözəl paltarlar, ləziz yeməklər təqdim edir və uzun-uzadı söhbətlər edir. Hər axşam Gözəl ilə nahar zamanı ondan özünə ərə getməsini istəyir, lakin qız həmişə imtina edir. Hər dəfə imtina etdikdən sonra Gözəl yuxusunda gözəl bir şahzadə görür. Şahzadə ondan soruşur ki, niyə Bədheybətlə evlənmək istəmir. Gözəl isə cavab verir ki, Bədheybəti yalnız dost kimi sevir. O, şahzadə ilə Bədheybətin eyni adam olduğunu başa düşmür və düşünür ki, şahzadə sarayda haradasa əsir saxlanılır.

Bir neçə ay boyunca Gözəl sarayda rahat həyat yaşayır, lakin sonda ailəsini görmək üçün darıxır. Bunu Bədheybətə bildirir və o, qızın evinə qayıtmasına icazə verir. Amma bir şərt qoyur: Gözəl tam bir həftə sonra geri qayıtmalıdır. O, razılaşır və sehrli bir güzgü ilə üzük alır. Güzgü vasitəsilə sarayda nə baş verdiyini görə bilər, üzüklə isə barmağında üç dəfə fırladaraq dərhal geri dönə bilər.

Evə qayıtdıqda, böyük bacıları onun gözəl geyimlərinə və xoşbəxt həyatına paxıllıq edirlər. Onlar Bellənin saraya qayıtmasını istəmədiklərindən onu bir gün artıq saxlamaq üçün saxta göz yaşları ilə onu inandırırlar. Gözəl razılaşır, lakin səhəri gün güzgüdə Bədheybətin bağçada öləcək hala düşdüyünü görür. Dəhşətə gələn qız dərhal üzüklə geri qayıdır və onu ölü vəziyyətdə tapır.

Gözəl göz yaşları içində ona sevgisini etiraf edir və Bədheybətin üstünə göz yaşları damır. Bu anda Bədheybət gözəl bir şahzadəyə çevrilir. O bildirir ki, bir vaxtlar pis bir sehrbaz qadın onu heyvana çevirmişdi və yalnız sevgi lənəti qıra bilərdi. Gözəl isə onu olduğu kimi sevərək bu lənəti aradan qaldırmışdır.^[16]

Nağılın ilk versiyası 1740-cı ildə Qabriel Syuzanna Barbo de Vilnyov tərəfindən “La jeune américaine, et les contes marins” kitabında nəşr edilib.^[17] Daha çox yayılan qısaldılmış versiyanı isə 1757-ci ildə Janna-Mari Leprens de Bomon çap etdirmişdir. İngilis dilinə həmin il tərcümə olunmuşdur. Bu süjet Avropanın bir çox ölkələrində yayılmışdır və Apuleyin “Eros və Psixeya” nağılına bənzəyir. İtalyan yazıçı Covanni Françesko Straparola bu cür süjetləri 1553-cü ildə toplayıb. Rusiyada isə bu nağıl Sergey Aksakovun “Al qızılgül” əsəri ilə tanınır.^[18]

Fransada bu süjet əsasında 1771-ci ildə “Zemira və Azor” adlı opera-baleti səhnələşdirilmişdir. Bu əsər XIX əsrdə böyük uğur qazanmışdır. Vilnyovun versiyasında daha ətraflı süjet detallarına rast gəlinir.^[19][20] Şahzadə uşaq ikən atasını itirir və anası müharibəyə getməyə məcbur olur. O, pis bir fənn tərəfindən tərbiyə edilir, lakin böyüyəndə onun sevgisini rədd etdiyinə görə lənətlənir. Gözəl isə əslində tacirin qızı deyil, bir kralın və mehriban bir fənnin qızıdır. Pis fən onu öldürmək istədiyindən, təhlükəsizlik üçün tacirin ailəsinə verilmişdir.^[21][22]

Bomonun versiyası isə daha sadələşdirilmiş və təlim-tərbiyə məqsədilə yazılmışdır.^[23] Onun məqsədi aristokrat qızlara görünüşdən çox insanın qəlbinə dəyər verməyi öyrətmək idi. Nağılın əsas ideyası mərhəmət, sevgi və daxili gözəlliyin önəmini vurğulamaqdır.^[24]

• Ralston, William. "Beauty and the Beast". In: The Nineteenth Century. Vol. 4. (July–December 1878). London: Henry S. King & Co. pp. 990–1012.

• "The Story of the Beauty and the Beast", James Planché's translation of Gabrielle-Suzanne de Villeneuve's original version of the fairy-tale, on Project Gutenberg.
• The story of beauty & the beast; the complete fairy story translated from the French by Ernest Dowson on Internet Archive. Ernest Dowson's translation of de Villeneuve's original fairy tale.
• "Beauty and the Beast", the revised and abridged version by Jeanne-Marie Leprince de Beaumont, at the website of the University of Pittsburgh.
• "Beauty and the Beast: folktales of Aarne-Thompson type 425C"
• Cinderella Bibliography – includes an exhaustive list of B&tB productions in books, TV and recordings
• Original version and psychological analysis of Beauty and the Beast (Archive on Wayback Machine)
•  (fr.) La Belle et la Bête, audio version