Görünməzlik mantiyası

Görünməzlik paltarları xalq ədəbiyyatında və nağıllarda rast gəlinən sehrli əşyalardır. Belə paltarlar xüsusilə Uels mifologiyasında geniş yayılmışdır; təxminən 1100-cü ilə aid olan “Culhwch və Olwen” adlı hekayədə Görünməzlik mantiyası Kral Arturun ən dəyərli əşyalarından biri kimi təsvir olunur.^[1] Bu mantiyaya daha ətraflı şəkildə^[1] “Breuddwyd Rhonabwy” (Rhonabwynun yuxusu) əsərində də rast gəlinir və sonradan "Britaniya adasının On Üç Xəzinəsi" arasında qeyd edilir. Mabinogi silsiləsinin İkinci qolunda da oxşar bir mantiyadan bəhs olunur — burada Caswallawn bu görünməzlik paltarından Brân lütfkarın arxasında qoyduğu yeddi idarəçini gizlicə öldürmək və taxtı ələ keçirmək üçün istifadə edir.^[1][2]

İngilis nağılı olan “Nəhəng Qatil Cek” hekayəsində isə qəhrəman, sağ buraxdığı bir nəhəng tərəfindən bir neçə sehrli hədiyyə ilə mükafatlandırılır; onlardan biri də görünməzlik paltarıdır. İona və Piter Opie özlərinin “Ənənəvi Nağıllar” (1974) adlı əsərində qeyd edirlər ki, Cekə verilən bu paltar ya Tom Tum nağılından, ya da Skandinaviya mifologiyasından götürülmüş ola bilər. Onlar həmçinin bu motivi Kelt mifologiyasındakı Mabinogion hekayələri ilə də müqayisə edirlər.^[3]

Yaponiyada bu motivə uyğun olaraq “kakuremino” (隠れ蓑) adlı görünməzlik paltarı mövcuddur. Bu, sehrli saman mantiyası və ya yağış paltarı kimi tanınır. “Şaftalı Oğlan” (Momotarō) nağılında, qəhrəmanın ifritələrdən əldə etdiyi xəzinələrdən biri də görünməzlik mantiyasıdır. Bu motiv, Nəhəng Qatil Cekin hekayəsindəki xəzinə ilə paralel qurulur.^[4]

Baxmayaraq ki, nağıllarda görünməzlik paltarlarına nadir hallarda rast gəlinir,^[5] bu motiv Qrim qardaşlarının topladığı “On iki rəqqasə şahzadə” (KHM 133) və “Qızıl Dağın Kralı” (KHM 92) adlı alman nağıllarında mövcuddur.^[6] Alman xalq ədəbiyyatında görünməzlik paltarının mənşəyi “Tarnkappe” (gizlədən paltar)^[5] adlanan əfsanəvi əşyaya bağlanır. Bu cür paltarlardan biri orta yüksək alman dilində yazılmış “Nibelungenlied” epik dastanında qəhrəman Zifritin (Siegfried) cırtdan Alberixdən əldə etdiyi sehrli mantiyadır.^[7] Qrim qardaşları qeyd edirlər ki, Zifritin “kappe”si (başlıq/mantiya) yalnız başı deyil, bütün bədəni örtür. Lakin zaman keçdikcə “tarnkappe” ifadəsi daha çox görünməzlik papağı kimi qəbul olunmağa başlamışdır. “Tarnkappe” (və ya “tarnkeppelin”)^[8] həmçinin Laurin adlı nağılda adını daşıyan cırtdanlar kralının sahib olduğu bir əşyadır. Bu əsərlərin müxtəlif hissələrində və ya alternativ əlyazmalarında “tarnkappe” digər adlarla da çəkilir:

• “tarnhût” (müasir almancada Haut – “dəri”)^[7][9]
• “hehlkappe” (müasir almancada hehlen – “gizlətmək”)^[10][11] Bu terminlər eyni funksiyanı – görünməzlik və gizlənmə – ifadə edir və alman mifoloji ənənəsində görünməzlik motivinin zənginliyini göstərir.

Orta əsr alman dastanı “Nibelungenlied” əsərində qəhrəmanın mantiyası ona yalnız görünməz olmaq imkanı vermir, eyni zamanda fiziki gücünü artırır. Zifrit bu sehrli mantiyanın köməyi ilə İslandiya kraliçası Bryünhildi məğlub edir. Alman bəstəkarı Rixard Vaqner bu motivi özünün məşhur “Nibelunqların Halqası” (Der Ring des Nibelungen) operası silsiləsində dəyişərək təqdim edir. Burada görünməzlik paltarı “Tarnhelm” adlı sehrli dəbilqəyə çevrilir. Bu dəbilqə istifadəçisinə yalnız görünməz olmaq deyil, eyni zamanda forma dəyişdirmək qabiliyyəti də qazandırır. Rejissor Frits Lanq 1924-cü ildə çəkdiyi “Nibelunqlar” (Die Nibelungen) adlı filmdə bu mövzuya özünəməxsus yanaşma sərgiləmişdir. Filmdə Zifrit, cırtdan Alberixdən əldə etdiyi görünməzlik torundan və ya örtüyündən istifadə edir.^{[mənbə göstərilməlidir]}

1924-cü ildə rejissor Raul Uolşun çəkdiyi “Bağdad oğrusu” filmi “Nibelunqlar” ilə eyni ildə nümayişə çıxmış və burada da görünməzlik paltarı mühüm rol oynamışdır.^{[mənbə göstərilməlidir]}

Edqar Rays Berrouz 1931-ci ildə yazdığı “Marsın döyüşçüsü” romanında görünməzlik paltarı ideyasından istifadə etmişdir. Komediya janrında olan “Erik Viking” filmində isə baş qəhrəman görünməzlik paltarından istifadə edir, lakin paltarın yalnız yaşlı kişilər üzərində təsirli olduğunu bilmədiyi üçün komik vəziyyətlər yaranır. “Üzüklərin hökmdarı” romanında Frodo və Üzük qardaşlığının digər üzvləri elflərdən görünməzlik paltarları alırlar. Samvays Frodo’ya sual verir: “Bunlar sehrli paltarlardır?” Frodoya verilən paltar onu düşmən gözündən gizlətmiş, düşmən yalnız “hobbitlərin olduğu yerdə bir daş” görmüşdür.^{[mənbə göstərilməlidir]}

Samuel R. Delanynin “Dhalgren” (1975) romanında da kamuflyaj funksiyalı paltarlar əsas süjet elementi kimi istifadə olunur.^{[mənbə göstərilməlidir]}

Coan Roulinqin məşhur “Harri Potter” roman seriyasında görünməzlik paltarı mühüm yer tutur.^[12] Harri atasından miras qalmış bu paltardan istifadə edərək məktəbdə qadağan olunmuş yerlərə gizlicə daxil olur və görünməz qalır. Daha sonra məlum olur ki, bu paltar bir vaxtlar Ölümün özünə məxsus olub və onu Ölüm Yadigarlarından birinə çevirib.^{[mənbə göstərilməlidir]}

1992-ci ildə Donna Tarttın yazdığı “Gizli Tarix” romanında isə obrazlardan biri olan Riçard belə deyir: "Mən özümü görünməz etməyi mükəmməl öyrəndim..." “Bazar günləri günortadan sonra görünməzlik mantiyam çiyinlərimdə, bəzən altı saata qədər xəstəxanada oturardım...”^{[mənbə göstərilməlidir]}

Görünməzlik paltarına bənzər texnologiyalar elmi-tədqiqatlarda da geniş maraq doğurur. 2006-cı il oktyabrın 19-da müəyyən tezlikli mikrodalğaları mis silindrin ətrafından elə yönləndirən bir görünməzlik plaşı hazırlanmışdı ki, dalğalar çıxışda, sanki maneəyə rast gəlməmiş kimi hərəkət edirdi. Plaş metamateryallardan hazırlanmışdı. Lakin kiçik kölgə salırdı və tədqiqatçılar bu çatışmazlığı aradan qaldırmağı planlaşdırırdılar.

Hazırda görünməzlik texnologiyaları əsasən ikiölçülü sahəni və yalnız müəyyən mikrodalğa tezliklərini gizlətməklə məhdudlaşır. Görünən işıq spektrində (gözlə görünən işıq) bənzər effekt əldə etmək üçün işlər davam edir.^[13][14] Bundan əlavə, hadisələri obyektlərdən fərqli şəkildə gizlədən görünməzlik texnologiyaları da mövcuddur.

Lakin insan ölçüsündə bir obyektin görünən işıq dalğa uzunluqlarında gizlədilməsi ehtimalı aşağı görünür.^[15] Əslində, bu cihazların “görünməzlik plaşı” kimi işləməsində əsaslı bir problem olduğu düşünülür:^[16]

Hələlik, “Star Trek”dəki gizlədici cihaz və ya “Harri Potter”in görünməzlik plaşı ilə əlaqələndirilən tam görünməzliyin əldə ediləcəyi aydın deyil. Bir obyektin insanın gözü qarşısında tamamilə yoxa çıxması üçün, plaş işığı təşkil edən bütün dalğa uzunluqları, yəni bütün rənglər ilə eyni anda qarşılıqlı təsirə girməlidir.

Digər tərəfdən, Lourens Berkli adına Milli Laboratoriya və Berkli Kaliforniya Universiteti ilə əlaqəli bir qrup tədqiqatçı optik tezliklərdə görünməzliyin mümkün olduğuna inanır. Hətta bu məqsədə çatmağın real olduğu qeyd olunur. Onların görünməzliklə bağlı problemlərə təklif etdiyi həll dielektriklərdir. Bu keçirici olmayan materiallardan (dielektriklər) istifadə edilərək “xalça plaşı” adlanan optik görünməzlik cihazı hazırlanmışdır.^[17][18] Aparıcı tədqiqatçının sözlərinə görə:

Görünməzlik probleminə dielektrik (keçirici olmayan) materiallardan istifadə etməklə yeni bir həll yolu tapmışıq. Hazırladığımız optik plaş yalnız əsl görünməzlik materiallarının artıq əlçatan olduğunu göstərmir, həm də transformasiya optikasına doğru böyük bir addımı təmsil edir. Bu isə öz növbəsində, istədiyimiz kimi işığı idarə etməyə, daha güclü mikroskoplar və daha sürətli kompüterlər yaratmağa yol açır.

Bundan əlavə, 2011-ci ilin əvvəlində görünən işıqda təsirli olan və makroskopik obyektləri — yəni insan gözü ilə görünə bilən obyektləri — gizlədən yeni bir görünməzlik sistemi təqdim olunmuşdur. Bu plaş adi və asanlıqla əldə oluna bilən kalsit kristalından hazırlanmışdır. Kristal xüsusi parametrlərə uyğun şəkildə düzülmüş iki hissədən ibarətdir. Kalsit kristalı, arasına yerləşdirilən bərk cismin ətrafında işığı əymə qabiliyyətinə malikdir. Sistem kalsitin təbii ikili sınma (birefringence) xüsusiyyətindən istifadə edir. Sistemə kənardan baxdıqda, obyekt “işığın dalğa uzunluğundan ən azı 3 dəfə böyük ölçülərdə, üç ölçünün hər birində” görünməz qalır. Kalsit, metal qatqıları ilə gizlətmə texnologiyasının məhdudiyyətlərini aradan qaldırır — çünki bu metod nanohazırlama (nanofabrikasiya) prosesini tələb etmir. Digər görünməzlik metodlarında isə bu proses həm vaxt aparır, həm də gizlənən bölgənin ölçüsünü mikroskopik səviyyə ilə məhdudlaşdırır. Sistem xüsusilə yaşıl işıq altında daha yaxşı işləyir. Bundan başqa, tədqiqatçılar gələcəkdə praktik görünməzlik cihazlarının hazırlanmasına dair nikbinlik göstərirlər:^[19][20]

Nəticə olaraq, biz görünən tezliklərdə işləyən ilk makroskopik görünməzlik plaşını nümayiş etdirdik. Bu plaş, bütün baxış bucaqlarından baxıldıqda deformasiyaya uğramış güzgünü düz bir səth kimi göstərir. Plaş, optik dalğa uzunluğundan 3-4 dəfə böyük ölçülərə malik üçölçülü obyektləri gizlədə bilir və bu səbəbdən, o, görünməzlik plaşı anlayışını sıravi insanın baxış bucağından qarşılayır: yəni görünməzlik effekti mikroskop olmadan birbaşa müşahidə edilə bilər. Çünki bizim işimiz görünməzlik texnologiyası ilə əlaqəli olan bir neçə əsas problemi — ölçü, tezlik zolağı, enerji itkisi və görüntü təhrifini — həll edir və bu, gələcəkdə praktik görünməzlik cihazlarının yaradılması üçün yol açır.

Digər bir dizayn isə daraq formalı konusun üzərinə xüsusi bucaqlarda və uzunluqlarda olan çox kiçik metal iynələrin yerləşdirilməsini nəzərdə tutur. Bu quruluş işığı plaşın ətrafından keçməyə məcbur edir. Nəticədə, konusun içindəki hər şey sanki yox olmuş kimi görünür, çünki işıq artıq onlardan əks olunmur. Layihənin baş tədqiqatçısı, Purdue Universitetinin elektrik və kompüter mühəndisliyi professoru Vladimir Şalayev bildirib: “Bu, bir qədər uydurma kimi görünür, bunu başa düşürəm, lakin fizikanın qanunları ilə tam uyğunluqdadır.” O əlavə edib: “Əgər bu ideyanı gerçəkləşdirsək, o, ideal halda Harri Potter-in görünməzlik plaşı kimi işləyəcək. Ağır da olmayacaq, çünki içində çox az miqdarda metal olacaq.”

Bundan əlavə, 30 aprel 2009-cu il tarixində 2 elmi qrup obyektləri yaxın infraqırmızı işıqda görünməz edən bir plaş hazırladı. Əvvəlki texnologiyalardan fərqli olaraq, bu yeni yanaşmada metaldan istifadə olunmurdu ki, bu da üstünlükdür. Çünki metal materiallar müəyyən işıq itkisinə səbəb olur. Tədqiqatçılar qeyd etdilər ki, bu texnologiya daha da kiçildilə biləcəyi üçün, görünən işıq üçün işləyəcək bir görünməzlik plaşına doğru mühüm addım hesab olunur.^[21]

Laboratoriyada metamateriallarla əldə edilən nəticələrin prototip görünməzlik paltarı kimi təqdim olunması aşağıdakı əsas problemlərlə ziddiyyət təşkil edir:

• Bu materiallar təbiətən çox dispersivdir, yəni işıq görünməz obyektin ətrafından dolanarkən güclü şəkildə sınır (məsələn, prizma kimi işığın sınması görünməzlik yaratmır).
• Hal-hazırda işıq bu materiallardan keçərkən qismən udulur, bu da paltarın tam şəffaf olmamasına səbəb olur.
• İşıq obyektin ətrafından dolanaraq daha uzun məsafə qət edir, bu isə parallaks səhvinə yol açır. Nəticədə yaxın fondakı obyektlər olması lazım olduğundan daha uzaqda görünür, bu da paltarın varlığını pozur. Uzun məsafələrdə — məsələn, üfüqə doğru baxarkən — bu problem çox hiss olunmaya bilər.
• Tamamilə mükəmməl görünməzlik əldə etmək, səbəb-nəticə qanunlarını da nəzərə aldıqda, fiziki baxımdan çətin və ya mümkün olmaya bilər.^[22]

Görünməz boya əsasında mükəmməl maskalanma mümkün olmasa da, əgər müəyyən bir formul əsasında siqnalların mənbələrə ötürülməsi üçün hesablamalar aparılırsa və detektorlar (məsələn, mikrofonlar) ilə mənbələr (məsələn, dinamika bənzər səsgücləndiricilər) bir həcmin ətrafına yerləşdirilərsə, o zaman mükəmməl maskalanma mümkün ola bilər. Belə bir mükəmməl maskalanma üçün tələb olunur ki, informasiya həmin həcmin içindən kifayət qədər sürətlə axa bilsin və hesablamalar da kifayət qədər tez yerinə yetirilsin ki, lazım olan informasiya həcmin digər tərəfindəki mənbələrə vaxtında çata bilsin. Bu səbəbdən, işıq üçün mükəmməl maskalanma hələ də çox çətin, hətta bəlkə də qeyri-mümkün hesab olunur. Ancaq səs dalğaları üçün nəzəri baxımdan belə mükəmməl maskalanma mümkündür; məsələn, bir obyekt sonar üçün görünməz edilə bilər.

Fermat prinsipinə görə, işıq ən qısa optik yolu, yəni sınma əmsalı funksiyasının inteqralı üzrə minimum olan trayektoriyanı izləyir. Buna görə də, işığın tam daxili qayıtması işığın həmin mühitdə necə yayılacağını müəyyən edir. Nəticə etibarilə, optik bir mühit üçün uyğun sınma əmsalı profili seçməklə, işıq şüaları əyilərək obyektin ətrafından keçə və qapalı döngələr boyunca hərəkət edə bilər.

• Stephens, Meic, redaktorUels Ədəbiyyatına Yeni Bələdçi. Kardiff: Uels Universiteti Nəşriyyatı. 1998. ISBN 978-0-7083-1383-1.

• Plaşlama və görünməzlik: Fakt və fantastika – Prof. David R. Smith, Dük Universiteti, Elektrik və Kompüter Mühəndisliyi fakültəsi (28 may 2006)
• Mənfi sınma əmsallı üçölçülü optik metamaterial – Jason Valentine və başqaları, Nature, 11 avqust 2008
• Toplu nanotel metamateriallarda optik mənfi sınma – Jie Yao və başqaları, Science, 15 avqust 2008, cild 321, № 5891, s. 930
• Leonhardt, Ulf; Smith, David R. (2008). “Focus on Cloaking and Transformation Optics”. New Journal of Physics, cild 10, № 11, s. 115019. DOI: 10.1088/1367-2630/10/11/115019 (sərbəst giriş)
• Genişzolaqlı terahers görünməzlik plaşı ilə real obyektin gizlədilməsi – Fan Zhou və başqaları, Scientific Reports, 2011
• Inami, M.; Kawakami, N.; Tachi, S. (2003). “Retro-əks etdirici proyeksiya texnologiyası ilə optik kamuflyaj”. IEEE və ACM-nin İkinci Beynəlxalq Qarışıq və Artırılmış Reallıq Simpoziumunun materialları, s. 348–349. DOI: 10.1109/ISMAR.2003.1240754
• Gonano, C.A. (2016). Metasəthlər, sxemlər, holoqramlar və görünməzlik haqqında baxış. Politecnico di Milano, İtaliya. PDF}

• Yox olma nöqtəsi – The Guardian (“Gizli geyim” haqqında məlumat)
• 3D Görünməzlik Plaşı yaradıldı – BBC News
• Görünməzlik plaşına bir addım daha yaxın – BBC News
• Görünməzlik plaşları necə işləyir – HowStuffWorks
• Plazmonik görünməzlik effekti – Live Science
• Alimlər Harri Potterin görünməzlik plaşını təqlid etməyə çalışırlar – Live Science
• 4D SEIS sahə radiasiya effektinin nəticəsi olaraq görünməzlik (Flickr)
• Görünməzliyə Doğru Axtarış – Metamateriallar və Plaşlama texnologiyası (video), Prof. Andrea Alù, TEDxAustin, 2013.