Ser Frensis Qalton (ing. Sir Francis Galton, /ˈɡɔːltən/; 16 fevral 1822[1][2][…] – 17 yanvar 1911[1][2][…], Qreyshot[d], Böyük Britaniya və İrlandiya Birləşmiş Krallığı[2]) — ingilis polimatı və Viktoriya dövründə evgenikanın banisidir; onun ideyaları sonradan davranış genetikasının əsasını təşkil etdi.[3][4]
| Frensis Qalton | |
|---|---|
| ing. Francis Galton | |
 | |
| Doğum tarixi | 16 fevral 1822[1][2][…] |
| Vəfat tarixi | 17 yanvar 1911[1][2][…] (88 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Elm sahələri | ehtimal nəzəriyyəsi, antropologiya |
| Təhsili |
|
| Üzvlüyü |
|
| Mükafatları |
  |
| galton.org | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Qalton 340-dan çox məqalə və kitab yazmışdır. O, həmçinin korrelyasiyanın statistik konsepsiyasını inkişaf etdirmiş və orta dəyərə doğru reqressiyanı geniş şəkildə təbliğ etmişdir. O, insan fərqlərinin və zəkanın irsiliyinin öyrənilməsinə statistik metodlar tətbiq edən ilk şəxs olmuş və insan icmaları haqqında məlumat toplamaq üçün anket və sorğulardan istifadəni təqdim etmişdir ki, bu da onun genealoji və bioqrafik əsərləri və antropometrik tədqiqatları üçün lazım idi. O, "təbiət yoxsa tərbiyə" ifadəsini populyarlaşdırmışdır.[5][6][7] Onun "İrsi Dahi" (1869) kitabı dahilik və böyüklüyü öyrənmək üçün ilk sosial elmi cəhd olmuşdur.[8]
İnsan zehninin tədqiqatçısı olaraq, o, psixometriya və differensial psixologiyanı, eləcə də şəxsiyyətin leksik hipotezini yaratmışdır. O, məhkəmə tibb elmində faydalı olduğunu sübut edən barmaq izlərini təsnif etmək üçün bir metod hazırlamışdır. O, həmçinin duanın gücü üzərində tədqiqat aparmış və dua edilənlərin ömrünə heç bir təsir göstərmədiyinə görə onun heç bir təsiri olmadığı qənaətinə gəlmişdir.[9] Müxtəlif hadisələrin elmi prinsiplərini axtarması hətta çay dəmləmək üçün optimal üsula qədər uzanmışdır.[10] Elmi meteorologiyanın təşəbbüskarı olaraq, o, ilk hava xəritəsini hazırlamış, antisiklonlar nəzəriyyəsini irəli sürmüş və Avropa miqyasında qısamüddətli iqlim hadisələrinin tam qeydini yaradan ilk şəxs olmuşdur.[11] O, həmçinin diferensial eşitmə qabiliyyətini sınaqdan keçirmək üçün Qalton fitini icad etmişdir.[12] Qalton 1909-cu ildə elmə verdiyi töhfələrə görə cəngavər tituluna layiq görülmüşdür.[13] O, Çarlz Darvinin əmisi oğlu idi.[14]
Son illərdə o, sosial darvinizm, evgenika və bioloji irqçiliyin tərəfdarı olduğuna görə ciddi tənqidlərə məruz qalmışdır; həqiqətən də o, yevgenikanın qabaqcıllarından biri idi və bu termini 1883-cü ildə irəli sürmüşdür.[15][16]
Qalton irsiyyətin və ətraf mühitin insan qabiliyyətinə və sosial irəliləyişinə nisbi təsiri ilə bağlı akademik müzakirəni formalaşdırmaq üçün "təbiət və tərbiyə" ifadəsini populyarlaşdırdığına görə tanınır.[17]
- ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi. 1994.
- ↑ Langkjær-Bain, Robert. "The troubling legacy of Francis Galton". Significance. 16 (3). 29 may 2019: 16–21. doi:10.1111/j.1740-9713.2019.01275.x.
- ↑ Gillham, NW. "Sir Francis Galton and the birth of behavioral genetics". Annual Review of Genetics. 35. dekabr 2001: 83–101. doi:10.1146/annurev.genet.35.102401.090055. PMID 11700278.
- ↑ Galton, 1874. səh. 227–236
- ↑ In English at least since Shakespeare (The Tempest 4.1: a born devil, on whose nature nurture can never stick) and Richard Barnfield (Nature and nurture once together met / The soule and shape in decent order set.); in the 18th century used by Philip Yorke, 1st Earl of Hardwicke (Roach v. Garvan, "I appointed therefore the mother guardian, who is properly so by nature and nurture, where there is no testamentary guardian.")
- ↑ English usage is based on a tradition going back to medieval literature, where the opposition of nature ("instinct, inclination") norreture ("culture, adopted mores") is a common motif, famously in Chretien de Troyes' Perceval, where the hero's effort to suppress his natural impulse of compassion in favor of what he considers proper courtly behavior leads to catastrophe. Lacy, Norris J. (1980) The Craft of Chrétien de Troyes: An Essay on Narrative Art, Brill Archive, p. 5.
- ↑ Galton, 1869
- ↑ Galton, 1872. səh. 125–135
- ↑ Galton, 1855. səh. 208
- ↑ Barile, Margherita; Weisstein, Eric W. "Francis Galton (1822–1911)". Eric Weisstein's World of Scientific Biography. İstifadə tarixi: 9 yanvar 2017.
- ↑ Galton, 1883
- ↑ "Page 5806 | Issue 28275, 30 July 1909 | London Gazette | The Gazette". www.thegazette.co.uk. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
"The KING has also been pleased, by Letters Patent under the Great Seal of the United Kingdom of Great Britain and Ireland, bearing date the 26th June, 1909, to confer the dignity of a Knight of the said United Kingdom upon: Francis Galton, Esq., Sc.D., F.R.S., Honorary Fellow of Trinity College, Cambridge" The London Gazette, 30 July 1909 (issue 28275), pp. 5805–5806.
- ↑ Darwin, 1887. səh. 5
- ↑ "Sir Francis Galton · Galton's Children · OnView". collections.countway.harvard.edu. İstifadə tarixi: 27 fevral 2024.
- ↑ "The Origins of Eugenics | Facing History & Ourselves". www.facinghistory.org. 4 avqust 2015. İstifadə tarixi: 27 fevral 2024.
- ↑ O, Wright, Robert. "Nature versus nurture—on the origins of a specious argument". Exposome (ingilis). 2 (1). 12 mart 2022. doi:10.1093/exposome/osac005. PMC 9366178 (#bad_pmc). PMID 35965946 (#bad_pmid). 20 aprel 2025 tarixində arxivləşdirilib.
- Galton tərəfindən əsərlər Qutenberq layihəsində
- Əsərləri və ya müəllifi olduğu işlər: Frensis Qalton İnternet arxivində
- Frensis Qalton tərəfindən əsərlər LibriVox-da (açıq audi-kitablar)
- Catalogue of the Galton papers held at University College London
- "Biography of Francis Galton".