Formal yanlışlıq

Formal yanlışlıq — məntiqdə arqumentin forması və ya quruluşundakı səhv nəticəsində yaranan, nəticənin məzmunundan asılı olmayaraq arqumenti etibarsız edən məntiqi xəta.^[1] Formal yanlışlıq baş verdikdə arqumentin nəticəsi premislərdən məntiqi olaraq çıxmır, yəni arqumentin struktur qaydaları pozulur.^[2]

Formal yanlışlıq deduktiv arqumentlərin etibarlılığını pozur. Burada arqumentin fərdi ifadələrinin həqiqiliyi və ya yalanlığı deyil, arqumentin məntiqi forması əsas rol oynayır. Premislər doğru olsa belə, məntiqi quruluş səhvdirsə, nəticə məcburi şəkildə düz ola bilməz.^[3]

Əsas növlər

“Bu zooparkdakı heyvanların əksəriyyəti quşlardır” və “quşların əksəriyyəti uça bilir” aksiomlarının “bu zooparkdakı heyvanların əksəriyyəti uça bilir” demək olmadığını göstərən Venn diaqramı

Formal yanlışlıqlar müxtəlif məntiqi xətaları əhatə edir. Ən geniş yayılan növlər bunlardır:

Nəticəni təsdiqləmə (Affirming the consequent)

Forması:

Əgər P, o halda Q.
Q doğrudur.
Deməli, P doğrudur.

Bu arqument səhvdir, çünki Q-nun başqa səbəbləri də ola bilər.

Ön şərti inkar (Denying the antecedent)

Forması:

Əgər P, o halda Q.
P doğru deyil.
Deməli, Q doğru deyil.

Bu da səhvdir, çünki Q-nun P-dən başqa əsasları ola bilər.

Dörd termin xətası (Fallacy of four terms)

Klassik siloqizmdə yalnız üç termin olmalıdır. Əgər dördüncü termin gizlicə əlavə olunarsa, arqument məntiqi cəhətdən etibarsız olur.

Nümunələr

“Əgər yağış yağırsa, küçə yaş olacaq. Küçə yaşdır, deməli yağış yağır.” – Burada küçənin yaş olmasının başqa səbəbləri ola bilər.
“Əgər kitab oxuyursa, o ağıllıdır. O kitab oxumur, deməli ağıllı deyil.” – Ağıllı olmaq yalnız kitab oxumaqdan asılı deyil.

Formal yanlışlıq informal yanlışlıqdan fərqlənir. İnformal yanlışlıq arqumentin məzmunu, dili və ya konteksti ilə bağlı səhvləri əhatə edir (məsələn, ad hominem, genetik yanlışlıq). Formal yanlışlıq isə yalnız arqumentin məntiqi formasındakı pozuntudan irəli gəlir.^[4]

İstinadlar

↑ Barker, Stephen F. Chapter 6: Fallacies // The Elements of Logic (6th). New York, NY: McGraw Hill Education. 2003 [1965]. 160–169. ISBN 0-07-283235-5.
↑ Gensler, Harry J. The A to Z of Logic. Rowman & Littlefield. 2010. səh. 74. ISBN 9780810875968.
↑ Labossiere, Michael. "Description of Fallacies". Nizkor Project. 1995. İstifadə tarixi: 9 sentyabr 2008.
↑ Wade, Carole; Carol Tavris. Eight // Donna DeBenedictis (redaktor). Psychology. Laura Pearson (2). New York: Harper and Row. 1990. 287–288. ISBN 0-06-046869-6.

Ədəbiyyat

Copi, Irving M., Carl Cohen. Introduction to Logic. 14th Edition. Routledge, 2014.
Hurley, Patrick J. A Concise Introduction to Logic. Cengage Learning, 2015.
Walton, Douglas N. Informal Logic: A Pragmatic Approach. Cambridge University Press, 2008.

Biblioqrafiya

Aristotle, On Sophistical Refutations, De Sophistici Elenchi.
William of Ockham, Summa of Logic (ca. 1323) Part III.4.
John Buridan, Summulae de dialectica Book VII.
Francis Bacon, the doctrine of the idols in Novum Organum Scientiarum, Aphorisms concerning The Interpretation of Nature and the Kingdom of Man, XXIIIff Arxivləşdirilib 2020-02-14 at the Wayback Machine.
The Art of Controversy | Die Kunst, Recht zu behalten – The Art Of Controversy (bilingual), by Arthur Schopenhauer
John Stuart Mill, A System of Logic – Raciocinative and Inductive. Book 5, Chapter 7, Fallacies of Confusion.
C. L. Hamblin, Fallacies. Methuen London, 1970.
Fearnside, W. Ward and William B. Holther, Fallacy: The Counterfeit of Argument, 1959.
Vincent F. Hendricks, Thought 2 Talk: A Crash Course in Reflection and Expression, New York: Automatic Press / VIP, 2005, ISBN 87-991013-7-8
D. H. Fischer, Historians' Fallacies: Toward a Logic of Historical Thought, Harper Torchbooks, 1970.
Douglas N. Walton, Informal logic: A handbook for critical argumentation. Cambridge University Press, 1989.
F. H. van Eemeren and R. Grootendorst, Argumentation, Communication and Fallacies: A Pragma-Dialectical Perspective, Lawrence Erlbaum and Associates, 1992.
Warburton Nigel, Thinking from A to Z, Routledge 1998.
Sagan, Carl, The Demon-Haunted World: Science As a Candle in the Dark. Ballantine Books, March 1997 ISBN 0-345-40946-9, 480 pp. 1996 hardback edition: Random House, ISBN 0-394-53512-X

[1] Barker, Stephen F. Chapter 6: Fallacies // The Elements of Logic (6th). New York, NY: McGraw Hill Education. 2003 [1965]. 160–169. ISBN 0-07-283235-5.

[GenslerAZ2-2] Gensler, Harry J. The A to Z of Logic. Rowman & Littlefield. 2010. səh. 74. ISBN 9780810875968.

[3] Labossiere, Michael. "Description of Fallacies". Nizkor Project. 1995. İstifadə tarixi: 9 sentyabr 2008.

[4] Wade, Carole; Carol Tavris. Eight // Donna DeBenedictis (redaktor). Psychology. Laura Pearson (2). New York: Harper and Row. 1990. 287–288. ISBN 0-06-046869-6.

[1]

[2]

[3]

[4]