Folklor materiallarının sistemləşdirilməsi

Dünya folklorşünaslığında əfsanələrin sistemləşdirilməsi tarixində A.Aarnenin xüsusi xidməti vardır. Araşdırıcı müəyyən coğrafi ərazidən əldə etdiyi nağılları süjetlər üzrə sıralayır ^[1] 1918-1920-ci illərdə nəşr etdirdiyi kataloqu eston nağılları və əfsanələri hesabına yeni süjetlərlə zənginləşdirir. 1926-cı ildə O.Loorits 131 mənşə əfsanəsindən ibarət kataloqunu tərtib edir, A.Aarnenin sisteminə tənqidi yanaşaraq onun yaratdığı bölgüdə dəyişiklik edir. 1928-ci ildə və 1961-ci ildə S.Tompson bu kataloqa yeni əlavələr edərək həcmi 588-ə çatdırmışdır^[2] Əfsanə janrı ilə bağlı növbəti təsnifat 1963-cü ildə Budapeştdə toplanan International Society of Folk Narrative Research (Beynəlxalq Folklor Araşdırma təşkilatı) tərəfindən aparılmışdır^[3] Daha sonrakı dövrlərdə A.Aarne sistemi əsasında başqa xalqların da folklorunda bu tipli kataloqlar tərtib olunmuşdur. 1925-ci ildə fin araşdırıcısı A.Kristensen tərəfindən folklor mətnlərinin motivlər kataloqu hazırlanmışdır. 1930-cu illərdə S.Tompsonun 6 cildlik motiv göstəricisi həm coğrafi areal baxımından, həm də folklor mətnlərinin zənginliyinə görə daha əhatəli idi^[4]

Daha sonrakı dövrlərdə əfsanələr ya oxşar janrlara aid mətnlərlə birlikdə, ya da hər hansı məzmun baxımından sistemləşdirilir. 1937-ci ildə fin tədqiqatçısı V.Hötgesin tərtib etdiyi kataloq pəhləvanlar və cəhənnəmə həsr olunmuş alman əfsanələrindən ibarət idi. Araşdırıcı bu əfsanələrdə 73 motiv aşkar etmişdir^[5] V.Hötgesin kataloqu personajlarına görə fərqlənən bir çox əfsanələrin süjet oxşarlığını aydın nümayiş etdirir. Başqa sözlə, müəllif eyni süjetlərdə müxtəlif personajların iştirakını motivlər vasitəsilə oxucuya çatdırır. 1962-ci ildə Antverpendə, 1963-cü ildə Budapeştdə keçirilən iki beynəlxalq konfransda, daha sonra 1964-cü ildə VII Beynəlxalq Moskva konqresində folklor örnəklərinin sistemləşdirilməsi işi müzakirə olunmuş, Budapeşt konqresində hazırlanmış sxemə görə, əfsanə və rəvayətlər dörd yerə bölünür: “I. Etioloji və esxataloji; II. Tarixi və mədəni-tarixi; III. Qeyri-adi qüvvələr (mifik); IV. Allahlar və qəhrəmanlar haqqında miflər”^[6] Daha sonrakı bölgülərdə də bu sxemə hətta memoratlar, xroniki məlumatlar, fabulatlar da əlavə olunmuşdur. Belə ki, fin araşdırıcısı L.Simonsuurinin kataloqunda memoratlar da mövcuddur.

J.Sininqenin, R.Kristiansenin, L.Simonsuurinin göstəriciləri isə motivə görə yox, süjet tiplərinə görə tərtib olunmuşdur. J.Sininqe holland epik folklor mətnlərinin göstəricisini Aarne-Tompson sistemi əsasında qurmuşdur. Onun göstəricisində birinci bölmə nağıllardan, ikinci bölmə etioloji əfsanələr, üçüncü bölmə inanclar, tarixi əfsanə və rəvayətlərdən ibarətdir. J.Sininqe kataloqunu Aarne təcrübəsi əsasında qurmasına baxmayaraq daxili rubrikaların sistemi fərqlidir. Kataloq nəhəng adamlar, cadugərlər, cəhənnəm adlı bölmələrə ayrılıb. Bu bölmələrin hər biri də daha kiçik rubrikalara bölünür. R.Kristiansen və L.Simonsuurinin də kataloqu buna bənzərdir. R.Kristiansen Norveç əfsanə və rəvayətlərinin 77 süjet tipini aşkar edərək onları 8 bölmədə yerləşdirmişdir. Araşdırıcı bu tiplərin həm də beynəlxalq sistemdə yayılan variantlarını qeyd etmişdir. L.Simonsuurinin məqsədi isə fərqlidir. O, digər xalqların materiallarına baxmadan fin mətnlərinin kataloqunu hazırlamışdır. Müəllifin fin əfsanələrinin kataloqu qeyri-adi qüvvələr və hadisələrlə bağlı 15 bölmədən ibarətdir. Hər bölmənin daxilində isə 128 tip yerləşdirilmişdir^[7] L.Simonsuurinin üçsəviyyəli kataloqunda personaj və dəyişikliklər, personajın hərəkətləri, bəzi hallarda hərəkətin şərtləri sxem şəklində göstərilmişdir. Belə göstəricilər həqiqətən seçilmiş motivlərin ümumi məntiqi əsası olmadan, personajların siyahısını təqdim edir”^[8] L.Simonsuurinin 1961-ci ildə tərtib etdiyi “Fin mifik əfsanələrinin və memoriatlarının süjet və motiv göstəricisi” daha sonrakı illərdə M.Jauhiainen tərəfindən ingiliscəyə tərcümə edilmişdir^[9] K.Tilhagen ümumskandinaviya kataloqunu primitiv mifoloji mətnlərə həsr etmişdir. Onun kataloqu L.Simonsuurinin hazırladığı sxemdən məzmununa görə fərqlənirdi. Qalan əlamətlərinə görə hər iki göstərici oxşardır. 18 bölmədən ibarət olan sxem hərb həyatına həsr olunmuş yerli əfsanələrdən ibarətdir. Amerika tədqiqatçısı V.Hand da yerli əfsanələri variantlaşma xüsusiyyətlərinə görə təsnif etmişdir^[10] B.Kerbelitenin “Litva etioloji, mifoloji söyləmlərinin və rəvayətlərin struktur-semantik klassifikasiyası” adlı göstəricisində bir bölmə etioloji mətnlərə həsr olunub. Üç hissədən ibarət olan kataloq fəaliyyətin mahiyyətinə görə qruplaşdırılıb. Birinci hissə – “etioloji söyləmlər belə təsnif edilib: düzgün davranışlar, yanlış davranışlar, neytral davranışlar və mühakimə”^[11] Yaranışa görə kataloqlaşdırmadan danışarkən N.Kriniçnayanın Şimali Rusiyadan toplan¬mış materiallar əsasında hazırladığı “Rəvayətlərin tip, motiv və əsas elementlərinin kataloqu”nu xüsusi qeyd etmək lazımdır^[12] E.Kotlyarın “Afrika mifoloji süjet və motivləri” göstəricisi də bu qəbildəndir. Göstəricinin 1-77 bölmələri etioloji xarakter daşıyır, bu mətnlər arasında miflər və əfsanələr çoxluq təşkil edir^[13] Türk xalqları içərisində ilk milli kataloqun tərtibi Türkiyə türklərinin adı ilə bağlıdır. 1953-cü ildə Almaniyada P.Boratavla alman alimi V.Eberhardın birgə hazırladığı Türkiyə nağıllarının süjet kataloqu çap olunmuşdur.^[14] Azərbaycanda ilk dəfə nağıl göstəricisi A.Baqri və H.Zeynallının tərtib etdiyi “Azərbaycan türk nağılları” toplusunda verilir^[15] 2013-cü ildə İ.Rüstəmzadə Azərbaycan nağıllarının süjet göstəricini tərtib etmişdir Araşdırıcı Azərbaycan nağıllarına məxsus 692 süjet müəyyən edir. Bunlardan 119-u heyvanlar haqqında nağıllara, 133-ü sehrli, 105-i dini, 150-si novellavari, 21-i axmaq şeytan haqqında, 132-si lətifəvari, 12-si zəncirvari nağıllara, 20-si isə bahadırlıq nağıllarına məxsus süjetlərdir^[16] Dünya folklorşünaslığında əfsanələrin etioloji xüsusiyyətlərinə görə müstəqil göstəricisi yoxdur. Bəzi araşdırıcılar bu örnəkləri etioloji əfsanələr şəklində, bəziləri isə digər janrlara aid nümunələrlə birlikdə təsnif etmişlər. E.Hüseynqızı-Əmirli “Azərbaycan əfsanələrinin poetikası və süjet göstəricisi” adlı tədqiqatında Azərbaycan əfsanələrinin məzmun və etioloji xüsusiyyətlərə görə süjet göstəricisini tərtib etmişdir. Həmin göstəriciyə əsasən Azərbaycan əfsanələrinin ümumi məzmun və yaranış xüsusiyyətlərinə görə təsnifatı aparılmışdır. İstinad edilmiş 60-dan çox mənbədən Azərbaycan əfsanələrinə xas 135 süjet müəyyən olunmuşdur. Azərbaycan əfsanə süjetlərini məzmuna görə 4 qrupa bölmək olar: müqəddəslər, xilasolmalar, günahkarlar, mübahisələr. Müqəddəslərdən bəhs edən süjetlərin sayı 48, xilasolmalar haqqında süjetlər 36, günahkarlar haqqındakı süjetlər 38, mübahisələrə həsr olunmuş süjetlərin sayı 13-dür^[17] Folklor örnəklərinin sistemləşdirilməsi tədqiqatçıların bu örnəklərdən istifadəsini xeyli asanlaşdırır.

1. American Folk Legend. Los Angeles: University of California Press, 1979
2. Enzyklopadie des Marchens. Berlin, New York, Band 13, 2010
3. Enzyklopadie des Marchens. Berlin, New York, Band 6, 1990
4. Hüseynqızı-Əmirli E. Azərbaycan əfsanələrinin poetikası və süjet göstəricisi. Bakı, Elm və təhsil, 2023
5. Jauhiainen, M. The Type and Motif Index of Finnish Belief Legends. Revised and enlarged edition of Lauri Simonsuuri’s Typen und Motivverzeichnis der finnischen mythischen Sagen (FFC No. 182). Folklore Fellows’ Communications No. 267. Helsinki, Suomalainen Tiedeakatemia (Academia Scientiarum Fennica), 1998.
6. Rüstəmzadə İ. Azərbaycan nağıllarının süjet göstəricisi. Bakı, Elm və təhsil, 2013
7. Thompson. Motif-Index listed alphabetically. Elektron resurs. https://ia600301.us.archive.org/18/items/Thompson2016MotifIndex/Thompson_2016_Motif-Index.pdf
8. Wolfram Eberhard et Partev Naili Boratav. Typen Türkischer Volksmärchen. Elektron resurs. https://books.google.de/books?id=MpE6hLFq9EUC&printsec=frontcover&hl=de#v=onepage&q&f=false
9. Азбелев С.Н. Проблемы международной систематизации преданий и легенд. Ленинград, Русский фольклор: Специфика фольклорных жанров, 1966
10. Кербелите Б. Типы народных сказаний. 1965