Florensiya kafedralı

Qədim Roma dövründə inşa edilmiş şəhər divarlarının şimal-şərq küncündə yerləşən qədim dini mərkəz, heç də Florensiyanın mərkəzi hissəsində yerləşmirdi. Əksər erkən xristianlıq dövrü şəhərlərində olduğu kimi, Florentiyada da kilsə, şəhər divarlarının xaricində inşa edilmiş, yalnız sonrada, şəhər ərazisinə daxil edilmişdir. Florensiyanın ilk kafedral kilsəsi IV əsrdə inşa edilmiş San-Lorenzo bazilikası olmuş, sonradan bu şan, hazırkı Duomonun yerində yerləşən Santa-Reparata kilsəsinə keçmişdir. Karolinqlərin hakimiyyəti dövründə kilsənin yerləşdiyi meydan mülki və dini hakimiyyətin toplandığı ərazi idi: burada markiz iqamətgahı, yepiskop iqamətgahı (müasir Arxiyepiskop sarayından bir qədər cənubda) və kafedralla bir sırada yerləşirdi. 1078-ci ildə markqrafinya Toskanalı Matildanın təşəbbüsü ilə özündə Santa-Reparata kilsəsi və IV-V əsrlərə aid edilən, San-Covanni vəftizxanasının erkən variantını da ehtiva edən antik dairə (Dante tərəfindən belə adlandırılmışdı) inşa edilmişdir.^[4]

XIII əsrin sonlarında “Platea episcopalis” adlanan Florensiya yepiskop kompleksi tamamilə fərqli məkan nisbətlərinə malik idi. O zaman inşası yenicə tamamlanmış səkkizguşəli piramidal örtüyə malik San-Covanni vəftizxanası kompleksin mərkəzini təşkil edir, Pyaçça-San-Covanni isə, Yepiskop sarayı və vəftizxana arasında açıq sahədən ibarət idi. Kompleksin şərqində, sonradan “Cənnət qapıları”nın yerləşdiyi hissədə Santa-Reparata kilsəsinin portiki yerləşirdi; kilsənin şərq qurtaracağında isə iki zəng qülləsi ilə tamamlanan xor mövcud idi.^[4]

Kompleksin şimal-şərqində qədim San-Mikele-Visdomini kilsəsi yerləşirdi; sonradan kilsə, vəftizxana ilə eyni ox üzrə daha şimala köçürülmüşdü. Meydanın cənubunda – monastır binası ətrafında kanoniklərin yaşayış binaları sıralanmışdı. O zaman qəbul edilmiş ümumi qaydalara görə, dini binaların yerləşdiyi ərazi, həm də cəngavərlik titulunun verilməsi, xalq yığıncaqları, hakimiyyət nümayəndələrinin göndərdiyi məlumatların oxunması, hərbi əsirlərin Vəftizçiyə bağışlanması və sair mülki funksiyaları da yerinə yetirirdi.^[4]

XIII əsrin sonları – XIV əsrin əvvəllərində Florensiya siyasi və mədəni çiçəklənməsinin ən yüksək nöqtəsinə çatmışdır və bu proseslərin nəticəsi olaraq, siyasi hakimiyyətlə əlaqəli yeni ictimai mərkəzin yaradılması (sonradan Pyaçça-della-Sinyoriya adlandırılmışdı), şəhərin müdafiə divarlarının genişləndirilməsi (1284-1333) və şəhərin yeni statusuna uyğun yeni kafedral kilsənin inşası kimi iri həcmli şəhər planlaşdırma layihələri ərsəyə gəlmişdir.^[4]

Santa-Reparata kilsəsi qədim və hörmətli ibadət ocağı olsa da, sürətlə böyüyən, zəngin və güclü şəhərin, rəqibi Siena üzərində parlaq qələbə çalmış (Kolle-di-Val d’Elsa döyüşü, 1269) və Toskananın şahmat lövhəsində hegemonluğunu bərqərar etmiş şəhərin statusuna yaraşmırdı. Tarixçi Covanni Villani, Santa-Reparata kilsəsini “formasına görə çox böyük, lakin anoloji şəhərlərlə müqayisədə çox kiçik”^[5] kimi təsvir edir, bələdiyyə sənədlərində isə kilsənin “fövqəladə yaşına görə dağılmaqda olması”^[5] göstərilir. Santa-Reparata kilsəsini möhkəmləndirmək və genişləndirmək üçün atılmış çoxsaylı addımlardan sonra, 1294-cü ildə şəhər hakimiyyəti, kilsənin sökülərək yerində tamamilə yeni bina tikilməsi – xüsusilə yeni kilsə binasının rəqib şəhərlər olan Pizza və Sienanın kafedral kilsələrini geridə qoyması istiqamətində addımlar atmaq qərarına gəlir. Şəhərin gücünün yeni simvolu kimi nəzərdə tutulan kilsənin inşasında daş işçiliyinin yüksək keyfiyyətinə xüsusi diqqət yetirilmişdir.^[4]

Şəhərin yeni kafedral kilsəsinin memarlıq layihəsinin hazırlanması Arnolfo di Kambioya həvalə edilmişdir. Bu zamana kimi, Kambio Florensiyanın dini və ictimai binalarının yenidənqurma layihəsinə cəlb olunmuş, ehtimal ki, Santa-Kroçe bazilikası və Palaçço-della-Sinyoriyanın inşaat prosesinə rəhbərlik etmişdir. Bakirə Məryəmin doğum günündə - 8 sentyabr 1296-cı ildə, Roma Papası VIII Bonifatsinin leqatı, kardinal Pyetro Valeriano Duraquerra təntənəli şəkildə yeni bazilikanın əsasını qoymuşdur. Villani yazır ki, kilsə “çiçəkli” Madonnaya həsr edilmişdi^[6]; kontrfasadda yerləşdirilmiş Məryəmin tacqoymasını təsvir edən mozaika, fasadı bəzəyən və Arnolfo di Kambio tərəfindən yaradılmış Bakirə Məryəmin həyatını təsvir edən heykəllər seriyası onu fikirləşməyə əsas verir ki, qotik fransız kafedrallarının təsiri ilə, yeni kafedral kilsə Məryəmə ithaf edilmişdi; lakin, Opera Arxivində saxlanan sənədlər göstərir ki, köhnə Santa-Reparata kilsəsinin adı XV əsrə kimi rəsmi istifadə edilmiş, 1412-ci ildə Sinyoriyanın yeni adı istifadəyə məcbur edən göstərişinin yayımlanmasına kimi isə əhali tərəfindən kilsə köhnə adla adlandırılmışdır.

“Çiçəkli” sözünün izahı da birmənalı deyildir; ola bilsin ki, bu, Mələyin Bakirəyə Müjdəsinin simvolu olan zanbaq gülünə, ola bilsin ki, Florensiya şəhərinin gerbinə və ya şəhərin latın dilində adının - “Fyorença” - mənşəyinə işarə ola bilər. Əgər Mariya “del Fyore”yə ithaf inşaatın başlamasından sonra baş veribsə, o zaman, Dante Aliqyerinin “İlahi komediya”sında 7–9 XXXIII şerdən (Cənnət) üçüncü nəğməni yada salmaq olar: “Bətnində alışdı o ilahi eşq,/Hərarəti ilə səma əfvanında/Bu nurlu çiçəyə həyat verdi.”^[7] Burada çiçək xeyir-dua almışın gülünə və ya Xilaskara işarə ola bilər.

İşlərə fundamentlərin qazılması ilə başlanılmış, daha sonra isə yan neflərin divarları inşa edilmişdir; bunun səbəbi, mümkün qədər daha uzun müddətə Santa Reparata kafedralının fəaliyyətini təmin etmək idi. Arnolfo di Kambionun layihəsinin həqiqətən mövcudluğu və kilsənin hazırkı strukturunda onun görünərliyi məsələsi, hələ də müzakirə mövzusudur: çoxsaylı və yarımçıq arxeoloji qazıntı işləri bu məsələ ilə bağlı dəqiq cavablar verməyə imkan vermir; lakin, hazırkı kafedralın bəzi memarlıq xüsusiyyətlərinin, hər nə qədər başqa inşaat ustaları tərəfindən icra edilsə də, Arnolfo layihəsi ilə oxşarlıq təşkil etdiyi inkar edilməzdir; buna görə də orijinal layihənin mövcudluğu ehtimalı yüksəkdir.^[8]

Yeni kafedralın, Santa-Mariya-Novella bazilikasının İspan kapellasında rəssam Andrea Bonayuti tərəfindən çəkilmiş freskada hazır apsidalar və günbəzlə təsvir edilməsi, rəssamın Arnolfo di Kambio tərəfindən təqdim edilmiş taxta kilsə modelinə əsaslandığını söyləməyə əsas verir. Lakin, bir məsələ də var ki, freskada, zəng qülləsi realda inşa edilmiş zəng qülləsinə çox oxşasa da, daha ənənəvi yerə - apsida ərazisinə köçürülmüşdür; günbəz ornamentasiyasına görə qotik olsa da, barabansız ənənəvi yarısferik günbəzdir; bu isə freskadakı kilsənin Arnolfonun modelindən daha çox, freska müəllifinin şəxsi modelinə əsaslandığını düşünməyə də imkan yaradır.^[8]

Buna görə də, demək olar ki, Arnolfo Vəftizxana binasını geridə qoyacaq, Romadakı Santa-Mariya-della-Rotonda kilsəsindən ilhamlanmış iri günbəzli kilsə haqqında düşünürdü. Tənqidçilərin bəzi şübhələrinə baxmayaraq, arxeoloji qazıntılar sübut etmişdir ki, hazırkı kilsənin ilk fundamenti, indiki fasadın altında (Divar 100) və yan divarların altında keçərək, fasaddan cənuba doğru irəliləyir. Bu isə, Arnolfonun, həqiqətən də indiki kilsə ilə eyni ölçüdə olacaq kilsə layihəsi planlaşdırdığını, lakin, həmin kilsənin əsas xəttinin bir neçə dərəcə cənuba çevrilmiş olduğu və fasadın cənubunda izolyasiya edilmiş zəng qülləsinə malik olduğunu sübut edir. Beləliklə Santa-Reparata kilsəsinin fasadı on metrə qədər genişləndirilmiş, bu zaman kilsədən sağda yerləşən bir neçə kanonik evlərini və kilsədən solda yerləşən köhnə zəng qülləsini (köhnə zəng qülləsi yalnız 1356-cı ildə sökülmüşdür^[8] ) də özünə birləşdirmişdir. Fundamentin böyük olmayan qalınlığı, onu deməyə əsas verir ki, hazırda kilsənin hündürlüyü, ilkin planlaşdırılmış hündürlükdən qat-qat artıqdır. Fasadın inşasına dərhal start verilmişdi, lakin inşaat ənənəsinə uyğun olaraq, adətən kilsələrin bu hissəsinin tikilməsi sona saxlanılırdı; fasadın tələsik tikilməsinin səbəbi, Santa-Reparata kilsəsinin birinci qanadının sökülməsindən sonra, onun fəaliyyətini davam etdirə bilməsi üçün qapadılması gərəyi idi.^[9]

Hətta böyük, qabağa çıxan eyvan belə, fiziki olaraq Françesko Talenti tərəfindən tikilsə də, Arnolfonun dəsti-xəttinə uyğun xarakterə malikdir. Tənqidçilər onu Santa-Kroçe kilsəsinin karnizi (ənənəvi olaraq Arnolfoya aid edilir) və Orvietodakı kafedralın karnizi kimi başqa layihələrlə müqayisə edirlər. Ancola Mariya Romanini qeyd edir ki, karniz-eyvan bütün Arnolfo memarlığında qaçılmaz konstantdır.^[10]

Arnolfonun vəfatı (1302-ci il) onun ardınca isə inşaat təşəbbüskarları olan yepiskop Monaldeski və kardinal Matteo d’Akvaspartanın ölümü, inşaat işlərinin yavaşlamasına, sonra isə 30 illik bir müddətdə inşaatın tamamilə dayandırılmasına səbəb olmuşdu.^[9]

Arnolfo di Kambionun vəfatından sonra, naməlum müddətə kimi inşaat işlərinin dayandırılmasına qərar verilmişdi. Lakin, 1330-cu ildə Santa-Reparata kilsəsinin altında Florensiyanın hörmətli yepiskoplarından Müqəddəs Zanobinin nəşinin aşkarlanması inşaat işlərinə yeni impuls bəxş edir. İnşaat işlərinə nəzarəti öz öhdəsinə götürmüş Arte della Lana (yun istehsalçılarının gildiyası), 1334-cü ildə işlərə rəhbərliyi Cottoya həvalə edir. Cotto ilk növbədə kampanilanın inşasına köklənərək, layihə hazırlayır (onun təklif etdiyi layihənin çertyoju Sienadakı Opera-del-Duomoda nümayiş etdirilir) və inşaat işlərinə start verir, lakin, üç il sonra, 1337-ci ildə vəfat edir. Andrea Pizano onun yarımçıq qalmış layihəsini davam etdirir, lakin, Qara ölümün təsiri ilə 1348-ci ildə vəfat edir, beləliklə, kafedralın inşası növbəti dəfə dayandırılır.^[8]

Lakin, bu dəfə inşaat işlərinin bərpasına çox vaxt tələb edilmir; artıq 1349-cu ildə layihə Françesko Talentiyə həvalə edilir, ilk növbədə kampanilanın inşasını tamamlayan Talenti, 1356-cı ildən etibarən bazilika üzərində işləməyə keçir. Bazilikada inşaatın başlamasından bir il əvvəl, Opera, “kafedralda sovməələrin yerləşmə detalları” ilə bağlı model təqdimatını tələb edir; Arnolfonun layihəsinin genişləndirilməsi də məhz bu tarixə aid edilir: neflərin enini dəyişməyən memar, tağların sayını azaldır və ənənəvi düzbucaqlı formaya malik qotik tağlar yerinə, planda kavadrat formaya malik tağlar yaradır, buna görə də onun tağları daha böyük və yüksək icra edilir. 1364-cü ildə Opera tərəfindən işdən azad edilənə kimi, Talenti üç seksiyanın inşasını tamamlaya bilir.^[8]

1364-cü ildə Neri di Fioravante, Bençi di Çone Dami, Andrea del Verrokkyo, Taddeo Qaddi və Andrea di Bonayutonun da daxil olduğu komissiya apsidanın yekun layihəsini təsdiqləyərək, günbəzin diametrini 36 metrdən 41 metrə qədər böyüdür, həmçinin Covanni di Lapo Gininin təklifi ilə layihəyə iri gözlüklü baraban da daxil edir. Talentidən sonra layihəyə rəhbərlik Covanni di Lapo Giniyə həvalə olunur və neflərin bütün strukturunun inşası məhz ona aid edilir.^[8]

Lakin, apsidaların forma və ölçülərinin müəyyən edilməsindən sonra, 1370-ci ildə Talenti əsas memar kimi yenidən işə cəlb edilir. 1378-ci ildə mərkəzi nefin, 1380-ci ildə isə yan neflərin qapadılması ilə neflərin inşası tamamlanır.^[8] 1421-ci ildə artıq, kilsənin qalereyaları və barabanının inşası da tamamlanır və qalan tək iş günbəzin inşası olur.^[8]

Kafedralda 43 metr diametrə malik dəlik qalmaqda idi və bu dəlik, 60 metr yüksəklikdə günbəzin inşası üçün nəzərdə tutulmuşdu^[11]; o vaxta kimi məsələnin konkret həlli ətrafında heç bir təklif yox idi, lakin, XIV əsrin II yarısı boyunca müntəzəm olaraq günbəz məsələsi ətrafında şiddətli müzakirələr gedirdi.^[9]

1418-ci ildə günbəz layihəsi və inşaat materiallarını o vaxta kimi mövcud olmayan yeksəkliyə qaldıracaq konstruksiya layihəsinin hazırlanması üçün ictimai müsabiqə elan edilmiş və müsabiqədə bir çox sənətkar və ixtiraçılar iştirak etmişdir. Rəsmi olaraq günbəz üzərində işlərə start verilməsi kimi qəbul edilən layihənin rəsmi qalibi olmamışdır: elan edilmiş mükafat isə heç kimə təqdim edilməmişdi. Lakin, müsabiqə, artıq şimal qapısı layihəsi üzərində rəqabət aparmış iki gənc sənətkara diqqət çəkmişdir: Filippo Brunelleski və Lorenzo Giberti. Arxiv sənədlərində Brunelleskinin günbəz modeli hazırlaması və mərkəzləşməsiz günbəz inşası üçün San-Yakopo-Soprarno kilsəsində təcrübəsini artırması haqqında məlumatlar vardır. Buna görə də, qərara alınır ki, günbəzin inşası otuz dirsək hündürlüyünə qədər icra edilsin, bundan sonra günbəz divarlarının vəziyyəti nəzərdən keçirilərək, sonrakı inşaata icazə verilsin. Göstərilən hündürlüyün seçilməsi də təsadüfi deyildi; belə ki, həmin hündürlüyə kimi kərpiclər elə səmtdə (horizontala nisbətən) düzülməli idi ki, onları o zaman memarlara bəlli olan gec quruyan vasitələrlə (həmin dövrdə “puççolan” adlandırılan Qədim Roma texnikası artıq istifadə edilmirdi) bərkitmək mümkün olmasın, bu da tikilinin uğursuz olacağı halda dağılması təhlükəsini yaradırdı.^[9]

İnşaat zamanı, ənənəvi qəlibləmə metodundan imtina edən Brunelleski, məsələnin innovativ həll yolunu taparaq, öz ağırlığını daşımağa qabir iki paralel günbəz inşa edir. Beləcə, hiylə işlədərək^[13] rəqibindən xilas olan Brunelleski, möhtəşəm layihənin icrası üçün azad hərəkət haqqı qazanır və tədricən qarşıya çıxan bütün problemləri yerindəcə həll edir: inşaat zamanı dünya memarlığında ilk dəfə tikinti materialları və memarları işin icra edildiyi yüksəkliyə qaldıran kranlar icad edilir, günbəzin möhkəmləndirilməsi üçün armaturlar istifadə olunur, günbəzin xarici dekoru isə, təsiredici səkkiz mərmər qabırğa ilə həll edilir.^[9]

Daxili günbəzin divarları fövqəladə qalınlığa (təməl hissədə qalınlıq iki metr yarıma çatır) malik olsa da, xarici günbəzin divarı əksinə, olduqca nazikdir (bir metrdən daha az). Memarın sözlərinə görə, xarici günbəzin yeganə funksiyası tikilini yağışdan müdafiə etmək və günbəz strukturuna daha dəbdəbəli, qabarıq forma verməkdən ibarətdir. Kərpic hörgüsündə şamvari formanın istifadəsi, birləşdirici məhlulun qurumasına kimi kərpiclərin sürüşməsinin qarşısını almışdır. Prosesin mürəkkəbliyi və alınan qeyri-adi nəticəyə görə, Brunelleski günbəzinin inşası, İntibah memarlığının ilk böyük özünütəsdiqi hesab edilir.

Fənərin inşası üçün elan edilmiş müsabiqədə, günbəzin “qabırğaları” ilə vəhdət təşkil edən və səkkizbucaqlı formaya əsaslanan layihə ilə Brunelleski qalib gəlir. 1446-cı ildə, memarın vəfatından bir neçə ay əvvəl fənərin inşasına başlanılır. İnşaatın dayandırıldığı uzun müddət ərzində, layihəyə müxtəlif sənətkarlar tərəfindən dəyişikliklər təklif edilsə də, nəhayət ki, 1461-ci ildə günbəzin fənərinin inşası Mikelozzo tərəfindən tamamlanır. 1468-ci ildə fənərin konik formalı örtüyü üzərində Verrokkyo tərəfindən hazırlanmış böyük qızılı sfera yerləşdirilmişdir. Üç il sonra isə sfera üzərində böyük xaç quraşdırılmışdır.^[9]

İlk dəfə 1492-ci ildə, daha sonra isə 17 iyul gecəsi 1600-cü ildə fırtına zamanı sfera quraşdırıldığı yerdən qoparaq yerə düşmüşdür. Pyaçça-del-Duomonun arxa tərəfindəki ağ mərmər disk, hələ də sferanın düşdüyü yeri xatırlatmaqdadır. 1602-ci ildə sfera daha böyük xələfi ilə əvəz edilmişdir və həmin sfera bu günə kimi quraşdırıldığı yerdə qalmaqdadır.^[14]

Fənərin qalereya ilə bəzədilməsi ideyası, ehtimal ki, yalnız cənub-şərq seqmenti üçün 1502-1515-ci illərdə Baçço d’Anyolo və Antonio da Sanqallo tərəfindən hazırlanmışdır. Digər yeddi seqment üçün də qalereyanın reallaşdırılmasından əvvəl, o zaman Florensiyada olan Mikelancelo Buonarottidən fikrini bildirməsi xahiş olunur. Lakin, ustad sənətkar layihəni dəstəkləmir və icra ediləcəyi halda onun günbəzi “sisək qəfəsinə bənzədəcəyi”ni bildirir. Faktiki olaraq layihə yarımçıq saxlanılır və qalereya divarları inşa edildiyi səviyyədə - yarımçıq qalır.^[15]

Kafedralda inşaat işləri 1436-cı ildə tamamlanmış, elə həmin ildə 25 mart tarixində - Florensiya yeni ilində Roma Papası IV Yevgeninin iştirakı ilə kafedralın ithaf mərasimi keçirilmişdir.^[9] Həmin tarixdən etibarən Florensiya kafedralı ardıcıl olaraq ən vacib Florensiya bayramlarında, ictimai toplantı yeri və ibadət məkanı kimi istifadə edilməkdədir. Kafedralda “İlahi komediya”nın ictimai mütaliələri keçirilmiş, buradaca Böyük Kozimonun təkidi ilə 1438-1439-cu illərdə Florensiya kilsə məclisi çağırılmış, Roma Papası IV Yevgeni tərəfindən təmsil olunan Latın kilsəsi və Bizans imperatoru VIII İohann Paleoloq və patriarx İosif tərəfindən təmsil olunan Bizans kilsəsinin birləşdirilməsi müzakirə edilmişdir.^[16]

1441-ci ildə Roma Papası IV Yevgeninin saray əhlinin şəhərdə olması fürsətindən istifadə edən Leon Battista Alberti “Certame Coronario” adlı xalq dilində ədəbiyyat müsabiqəsi təşkil edir.^[16] Kafedralı Culiano Mediçinin qəddar qətli və onun böyük qardaşı, gələcəkdə “Möhtəşəm” ləqəbi qazanacaq Lorenzo Mediçinin ağır yaralanması üçün səhnəyə çevirən Pazzi sui-qəsdi, tikilinin tarixindəki ən faciəvi hadisədir. 26 aprel 1478-ci ildə messa zamanı, Mediçilərin Florensiyada hegemoniyasına son qoymağı arzulayan Roma Papası IV Sikst və onun qardaşı oğlu Cirolamo Riario tərəfindən dəstəklənən Pazzi ailəsi adından bir neçə qatil Mediçi ailəsinin varislərinə hücum edir. Lakin, Lorenzo Mediçini öldürməli olan Covanni Battista da Montesekko işıqlı ortamda fəaliyyətdən imtina etdiyinə görə daha az təcrübəli qatillə əvəzlənir. Culiano Mediçi çoxsaylı bıçaq zərbələrindən yerindəcə vəfat etsə də, Lorenzo altaryanı otaqda gizlənərək müdafiə oluna bilir. Bu zaman Mediçilərin tərəfini saxlayan yerli əhali qatillər və onların hamilərinə qarşı çıxır. Şəhər tarixinin ən keşməkeşli günlərindən olan sui-qəsddən sonrakı günlərdə, əhali qatillərin bir çoxunu ələ keçirərək edam edir.^[16]

1491-ci ildən etibarən San-Marko monastırının rahibi, dövrün ən görkəmli din xadimlərindən biri olan Cirolamo Savonarola Santa-Mariya-del-Fiore kafedralında mütləq əxlaqi sərtlik və böyük dini qeyrətdən ilhamlanan, dini adət-ənənələrin tənəzzülündən, canlanan antik bütpərəstlikdən və zənginliyin həyasızcasına nümayişindən bütün ikrahını ifadə edən moizələrini oxumağa başlayır.^[17]

Santa-Mariya-del-Fiore kafedral kilsəsi monumental ölçüləri, həmçinin vahid ansambl görünüşü ilə insanı valeh edir; vahid görünüşün səbəbi, müxtəlif dövrlərdə inşa edilməsinə baxmayaraq, inşaatda eyni materiallardan – ağ Karrara mərməri, yaşıl Prato mərməri, qırmızı Maremma mərməri və terakota plitələri - istifadə edilməsidir. Buna baxmayaraq, diqqətli müşahidə zamanı, kilsənin müxtəlif hissələri arasında nəzərəçarpan tərz fərqlərini görmək mümkündür ki, bu da, yüzillər boyu davam edən və yalnız XIX əsrdə tamamlanan uzun inşaat prosesi ilə əlaqədardır.^[18]

Əsas inşaat işlərinin tamamlanmasından sonra, uzun müddət kilsənin fasadı yarımçıq qalmış, yalnız Arnolfo di Kambioya aid dekorativ konstruksiyanın bir hissəsi saxlanılmışdır. 1491-ci ildə Möhtəşəm Lorenzo kafedralın fasadının tamamlanması üçün müsabiqə elan etsə də, təşkilatçılıq icra edilməmiş qalır. 1587-ci ildə, I Françesko Mediçinin hakimiyyəti dövründə mövcud dekorativ detallar, yeni, daha müasir fasad layihəsi təklif edən Bernardo Buontalentinin təklifi ilə tamamilə sökülsə də, Buontalentinin layihəsi də icra edilməmiş qalır. Növbəti yüzilliklərdə vacib bayramlar zamanı kilsə müvəqqəti fasadlarla bəzədilir və yalnız 1871-ci ildə, beynəlxalq müsabiqə, canlı diskussiya və aktiv müzakirələrdən sonra, Emilio de Fabris tərəfindən dizayn edilmiş əsl fasadın inşasına start verilir. De Fabrisin vəfatından sonra, inşaat işlərini davam etdirən Luici del Moro, nəhayət ki, 1887-ci ildə layihəni tamamlaya bilir.^[9]

Fasad dekorunun ikonaqrafik mövzusu həm Arnolfo di Kambionun köhnə fasadının Məryəmin həyatı ilə bağlı silsiləsini, həm də zəng qülləsi fasadının xristianlığı dünyanı hərəkətə gətirən güc kimi təsvir edən silsiləsini özündə birləşdirir. Kontrforsların nişlərində, soldan sağa doğru ardıcıllıqla kardinal Valeriani, yepiskop Aqostino Tinaççi, 1436-cı ildə kilsəyə xeyir-dua vermiş Roma Papası IV Yevgeni və Florensiya yepiskopu Müqəddəs Antonin Pyeroççinin heykəlləri yerləşir.^[9] Mərkəzi kuspid timpanında Avqusto Passalyi tərəfindən hazırlanmış “Məryəmin şanı” heykəli, qalereyada isə Tito Sarrokkinin “Madonna körpə ilə” və “On iki həvari” heykəlləri yerləşir. Tacın aşağısında, rozetin üstündə böyük sənətkarların büstləri, timpanın mərkəzində isə Passalyi tərəfindən yaradılmış “Əbədi Ata” tondosu yerləşir.^[21]

Kilsənin üç bürünc qapısından ikisi Avqusto Passalyi (mərkəzi və sol qapılar), biri isə Cüzeppe Kassioli (sağ qapı) tərəfindən 1899-1903-cü illərdə hazırlanmış və Madonnanın həyatını əks etdirən qabartma heykəltəraşlıq səhnələri ilə bəzədilmişdir. Kassiolinin əsəri, sənətkarın mürəkkəb yaradıcılıq yolu və həyatını əks etdirməklə, dramatik dizaynı ilə diqqət cəlb edir; sənətkar qapı dekorları arasında boğazına dolanmış ilan tərəfindən boğulan avtoportretini də əlavə etmişdir.

Nikolo Barabino tərəfindən yaradılmış və qapıların üzərindəki lünetləri bəzəyən mozaikalarda “Florensiya xeyriyyə təşkilatlarının təsisçiləri arasında xeyriyyəçilik” (solda, it. La Carità fra i fondatori delle istituzioni filantropiche fiorentine), “Taxtda oturmuş Məsih, Müqəddəs Məryəm və Vəftizçi İohannla” (mərkəzdə, it. Cristo in trono con Maria e san Giovanni Battista) və "Müqəddəs Məryəmə baş əyən Florensiya sənətkarları, tacirləri və humanistləri” (sağda, it. Artigiani, mercanti e umanisti fiorentini rendono omaggio alla Vergine) təsvir edilmişdir. Fronton, açıq işləməli balüstrada ilə tamamlanmışdır.

•  
  Sol lünet mozaikası
•  
  Mərkəzi portal lünetinin mozaikası
•  
  Sağ lünet mozaikası
•  
  Mərkəzi portal qapıları
•  
  Sağ portalın spiralvari sütunları
•  
  Əsas fasadı tamamlayan açıq işləməli eyvan

Kilsənin fasadlarının üzlənməsində polixrom Kampilya mərməri, eyni zamanda Karrara (ağ mərmər), Prato (yaşıl mərmər), Siena və Monsummano (qırmızı mərmər) mərmərlərindən hazırlanmış dəbdəbəli dekor istifadə edilmişdir. Xəttli mərmər fasad dekoru Vəftizxananın dekorunu xatırladır.

Cənub falanqı (əsas fasadın sağında, kampanilanın arxasında) tikilinin iki pilləyə qədər qaldırılmış ilk hissəsidir. Burada yerləşdirilmiş xairə lövhəsi 1296-cı ilin təməlqoyma mərasiminin xatirəsini əbədiləşdirmişdir.^[21] Birinci qatın pəncərələri şimal falanqın pəncərələri ilə tam uyğunluq təşkil etməklə, üç kar, zəngin dekorlu frontonlara malik, heykəlli edikullarla tamamlanmışdır. Onların hər biri üç tağ hündürlüyünə malikdir ki, bu da Arnolfonun ilkin planı ilə uyğunluq təşkil edir; bu halda pəncərə yerlərinin düzbucaqlı formada həlli çoxsaylı sütun toplanmasına və nəticədə kilsənin daha qotik görünüşü qazanmasına gətirib çıxara bilərdi. İkinci pəncərənin altında “Müjdə” barelyefi üzərində 1310-cu il – Arnolfonun vəfatından bir qədər əvvəlki tarix qeyd edilmişdir. İkinci qatda daha bir pəncərə və “Zınqırov qapısı” adlanan ilk portal yerləşir: lünetdə “Madonna körpə ilə”, timpanda isə Andrea Pizanonun əl işi olan “Xeyir-dua verən Məsih” təsviri yerləşir. Edikullar üzərində yerləşən “Müjdəçi mələk” və “Bakirənin müjdələnməsi” heykəlləri Nikkolo di Luka Spinelliyə aid edilir. Növbəti iki qat arasında, böyük kontrforsların arasında bir bifora tipli pəncərə yerləşir; 1357-ci ilə aid bu pəncərə Florensiya qotikasının daha sakit ritmini əks etdirir.^[21] Daha sonra Lorenzo di Covanni d’Ambroco və Pyero di Covanni Tedeskonun mərmər üzərində zərif oyma naxışları ilə qotik tərzdə bəzədilmiş "Kanoniklər qapısı" yerləşir; portalın lünetini bəzəyən 1396-cı ilə aid “Madonna Körpə ilə” təsviri Nikkolo di Pyetro Lamberti və Lorenzo di Nikkoloya, mələk fiqurları isə Lambertiyə (1401-1403) aid edilir.^[21]

Mərkəzi nefin yuxarı pəncərələri dairəvi okuluslar şəklində təşkil olunmuşdur ki, bu da nefi daha da yüksəltmək ehtiyacının qarşısını almaq, lakin içəriyə kifayət qədər günəş işığının daxil olmasını təmin etmək üçün edilmişdir. Bununla yanaşı dairəvi pəncərə yerləri konstruksiya baxımından daha az problematik idi. Mərkəzi nefin ağırlığının bir hissəsinin xarici divarlara ötürülməsi üçün arkbutanların istifadəsi vacib idi. Ehtimal ki, Arnolfo tərəfindən ilkin layihədə nəzərdə tutulmuş (Andrea da Bunayutonun rəsmində arkubatları aydın görünür) bu konstruktiv həll, florensiyalılar üçün o qədər xoşagəlməz idi ki, nəticədə yan divarları nazik ağ daşlarla əhatələnmiş yaşıl düzbucaqlı formalı daşlarla daha da yüksəyə qaldıraraq, arkbutanları yan divarların arxasında gizlətmişdilər: bu həll yolu, həm də özündə Vəftizxananın attikini daha tünd rəngli daşla təkrarlamaq üçün həyata keçirilmişdi.

Bu attikə görə, adətən, hesab edilir ki, xarici divarlar Arnolfonun layihəsi üzrə icraya başlamış, daha sonra isə Talentinin layihəsi üzrə tamamlanmışdır. Lakin, yan neflər üçün xarakterik olan sıx pilyastrların qərb duvarından başlayaraq ilkin layihə üzrə inşası, onların əvvəlcədən həm yan divarlar, həm də əsas nef üçün planlaşdırıldığını sübut edir.^[21]

•  
  Kanoniklər qapısı
•  
  Zəng qapısı
•  
  Biforalı Arnolfo pəncərələrindən biri
•  
  Kafedral fasadının polixrom mərmər dekoru
•  
  Cənub falanqının ümumi görünüşü
•  
  Kanoniklər qapısının lüneti

Kilsənin şimal falanqı, cənub falanqı ilə eyni xüsusiyyətlərə malikdir. Arnolfonun divar tağlarından birində Porta di Balla və ya Porta di Kornakkini adlandırılan (şəhərin erkən orta əsrlərə aid qala divarlarında yerləşən qədim qala qapısı şərəfinə belə adlandırılmışdır) 1350-1360-cı illərdə inşa edilmiş giriş qapısı vardır. Qapının hər iki tərəfində yerləşən qədim şir heykəlləri üzərində yerləşən qıvrımlı sütunlar, pinakllar və onlar üzərində yerləşdirilmiş mələk heykəllərini saxlayırlar. Qapının lünetində 1359-1360-cı illərə aid “Madonna körpə ilə”^[22] qabartmasının 2022-ci ildə icra edilmiş restavrasiya işləri zamanı, əhəmiyyətli polixromiya izləri aşkar olunmuşdur.^[23] Məşhur əfsanəyə görə, XV əsrdə Via del Kokomero (indiki Via Rikasoli) ünvanında Kornakkini ailəsinin evi ilə üzbəüz evdə yaşamış Anselmo adlı şəxs yuxuda görür ki, kilsə qapısı ağzında dayanmış heykəl şir onu parçalayır. Oyandıqdan sonra, zərərsiz dekorativ obyekti sınağa çəkmək istəyən Anselmo əlini şir heykəlinin ağzına soxur, bu zaman, orda olan əqrəb onun əlini sancır və iyirmi dörd saat sonra o, vəfat edir.^[24]

Via dei Servi küçəsi ilə üzbəüz məşhur Porta della Mandrola qapısı yerləşir. Qapı, qotik kuspiddə yerləşən və Nanni di Banko (1414-1421) tərəfindən “Tanrı anasının yuxusu” qorelyefinə görə belə adlandırılmışdır. Son inşaat mərhələsinə aid olan bu qapı, hələ də qotik plana və ilk ilk inşaat mərhələsi ilə birbaşa əlaqəyə malik olmaqla, Covanni d'Ambroco, Yakopo di Pyero Qvidi, Pyero di Covanni Tedesko və Nikkolo di Pyetro Lambertinin (arxivolt) relyeflərini nümayiş etdirir; 1406-1408-ci illərdə buraya Antoni və Nanni di Bankonun işləri də əlavə edilmişdir. Bu qapını bəzəyən və Nanni di Bankoya aid edilən kiçik Herkules fiquru, Florensiyada qeydə alınmış ilk klassisizm intibahı nümunələrindən biri hesab edilir.^[22] Pinakllarda Donatello və Nanni di Banko tərəfindən işlənmiş iki peyğəmbər heykəli yerləşirdi. Hazırda həmin heykəllər Opera-del-Duomo muzeyində saxlanılır. Portal lüneti David Girlandayo tərəfindən 1491-ci ildə işlənmiş “Müjdə” mozaikası ilə bəzədilmişdir.^[22]

•  
  Porta della Mandorla
•  
  Porta di Balla
•  
  David Girlandayo tərəfindən işlənmiş "Müjdə" mozaikası
•  
  Nanni di Banko tərəfindən işlənmiş "Madonna della Cintola" qabartması
•  
  Porta di Balla qapısının şirlərindən biri
•  
  Nikkolini sarayından Florensiya kafedralının şimal fasadının detal görüntüsü

Kilsənin apsidası səkkizguşəli günbəz və üç kiçik apsida ilə formalaşdırılmışdır.

Üç apsida və ya qalereya prizmatik formaya malik olmaqla əsas işıq istiqamətlərində yerləşir; apsidalar, onları ayıran divarlar üzərində yüksəldilmiş və arkbutan formalı effektli kontrforslarla bəzədilmiş yarımgünbəzlərlə örtülmüşdür. Cənub və şərq tərəfdəki zərif pəncərələr Lorenzo Gibertiyə aid edilir. Bir qədər yuxarıda, altaryanı otaqlar və günbəzə aparan pilləkənlərin yanında Brunelleski tərəfindən yaradılmış yarımdairəvi “ölü qalereyalar” yerləşir. Onların üstündə ajur naxışlı parapetlə bəzədilmiş və kronşteyn üzərində kəsintisiz davam edən qalereya yerləşir.^[15]

XV əsrdə Mikelanceloya “David” heykəli sifariş edilərkən, onun Florensiya kafedralının şimal tribunun kontrforslarından birində yerləşdirilməsi^[25] nəzərdə tutulsa da, heykəlin tamamlanmasından sonra, daha yaxından görünməsi üçün onun Pyaçça-dei-Prioridə yerləşdirilməsi qərara alınır; həmçinin apsida hissəsinin bəzədilməsi üçün çoxlu sayda digər heykəllər də sifariş edilmişdi.^[15]

•  
  Kafedralın apsida hissəsinin ümumi görünüşü
•  
  Üç apsidadan birinin görünüşü
•  
  Brunelleskinin ölü qalereyalarından biri
•  
  Apsida hissəsində polixrom mərmər dekorlu pəncərə detalı
•  
  2010-cu ilin noyabrında yalnızca bir günlük, Mikelancelonun "David"inin kopyası, əvvəldən heykəlin yerləşdirilməli olduğu yerdə quraşdırılmışdır.

Kafedral bazilika formasında inşa edilsə də, ənənəvi mehvər apsidasına malik deyildir, nefləri isə şərq qurtaracaqda, planda yonca yarpağı formasına malik rotonda-trikonxla birləşdirilmişdir. Bazilikanın üç nefi, yuxarıda oxvari tağlarla birləşdirilən iri sütunlarla bir-birindən ayrılmışdır. Ümumilikdə bazilikanın interyeri 153 metr uzunluğa və 38 metr enə malikdir. Trikonxun şimal və cənub apsidaları bir-birindən 90 metr aralıda yerləşir. Nefdə tağların impost hündürlüyü 23 metrə, ekstradosların yuxarı hissəsinin hündürlüyü 45 metrə, döşəmədən daxili günbəzin zirvəsinə kimi hündürlük isə 90 metrə bərabərdir.^[22]

Kilsənin kifayət qədər sadə və sərt olan interyeri, güclü hava dolu boşluq təsiri bağışlayır. İri florensiyasayağı tağtavanlar (fransız qotikasının ən hündür tikilisi olan Bove kafedralının tağtavanlarından cəmi 3 metr aşağıdır) minimal sütun sayı ilə nəhəng kilsə ərazisini tam örtməli idi. Buna görə də, nef elə planlaşdırılmışdır ki, boşluqlar nəhəng memarlıq konstruksiyaları arasında üstünlük təşkil edir. Ənənəvi fransız qotikası və ya həmin ənənələr əsasında inşa edilmiş Milan kafedralı kimi kilsələrdən fərqli olaraq, Florensiya kafedralında sütunların ritmi daha zəif təşkil edilərək, tikili daxilində “daş meşəsi” yaratmır. Ölçülərinə və struktur xüsusiyyətlərinə görə, elə bir tikili yoxdur ki, onu Florensiya kafedralının sələfi hesab etmək olsun.^[22]

Kronşteynlər üzərində yerləşdirilmiş daxili qalereya, transept hündürlüyündə bütün perimetr boyu davam edir. Kafedralın polixrom mərmər döşəməsi Baçço d’Anyolo tərəfindən planlaşdırılmış, 1526-1560-cı illərdə oğlu Culyano, Françesko da Sanqallo və digər ustadlar (1520-1526-cı illərdə) tərəfindən inşa edilmişdir. 1966-cı ilin daşqınından sonra icra edilən restavrasiya işləri zamanı, müəyyən edilmişdir ki, döşəmənin inşa edildiyi dövrdə sökülən yarımçıq fasadın bəzi mərmər plitələri tərsinə çevrilərək döşəmə üçün istifadə edilmişdir.^[22]

Qədimlik, say, keyfiyyət və şüşə ölçüsü baxımından, Florensiya kafedralının vitraj kompleksi İtaliyada ən zəngin vitraj kolleksiyasıdır; kafedralın 55 pəncərəsindən 44-ü vitrajla bəzədilmişdir. Onlardan XIV əsrə aid yan pəncərə impostları xaric, qalan hamısı 1434-1455-ci illər arasında, həmin dövrün sənətkarları, xüsusilə də Lorenzo Gibertinin layihələri əsasında hazırlanmışdır.^[16] Nef və transeptin impostlu pəncərələrində Əhdi-Cədid və Əhdi-Ətiq personajları, o cümlədən müqəddəslər təsvir olunsa da, barabanın böyük dairəvi pəncərələrindəki vitrajlar Müqəddəs Məryəmin həyatını təsvir edir. Həmin vitrajların kartonlarının hazırlanmasına İntibah dövrünün aparıcı sənətkarları, o cümlədən Donatello (“Bakirə Məryəmin tacqoyması”, nefdən görünən yeganə baraban vitrajıdır), Lorenzo Giberti (fasadda yerləşən “Bakirə Məryəmin vəfatı”, “Müqəddəs Lavrenti taxtda dörd mələklə birlikdə”, “Müqəddəs Stefan taxtda dörd mələklə birlikdə”, “Məsihin yüksəlişi”, “Cam haqqında dua”, “Rəbbin təqdim edilməsi”), Paolo Uççello (“Milad" və "Dirilmə”) və Andrea del Kastanyo (“Xaçdan endirilmə”) iştirak etmişlər.^[16]

Mərkəzi qapı üzərindəki lüneti bəzəyən mozaikanın buraya başqa, daha qədim bir tikilidən köçürüldüyü güman edilir; məşhur rəssam Qaddo Qaddiyə (XIII əsrin sonları – XIV əsrin əvvəlləri) aid edilən bu əsərdə Məryəmə tac qoyan Məsih təsvir edilmişdir. Yalnız altardan və transeptin sonundan görünən barabanın qərb pəncərəsi dekorsuz qalan yeganə pəncərədir.^[16]

Kafedralın daxili tərtibatı 1688-ci ildə Əksreformasiya zamanı ciddi dəyişikliklərə məruz qalmış, bu zaman Luka della Robbia və Donatellonun layihəsi əsasında hazırlanmış kantoriyalar sökülmüşdür; 1842-ci ildə icra edilən restavrasiya işləri zamanı interyer dekoru əhəmiyyətli dərəcədə yüngülləşdirilmiş, “köhnə dövrün izləri təmizlənmişdir”.^[16] Restavrasiya zamanı sökülmüş sənət əsərlərinin böyük bir hissəsi Opera-del-Duomoda sərgilənməkdədir.

•  
  Qaddo Qaddiyə məxsus "Məryəmin tacqoyması" mozaikası
•  
  Kafedra və Benedetto da Mayanonun əl işi olan "Çarmıxa çəkilmə"
•  
  Kafedralın Müqəddəs Pyotr kapellasında Lorenzo Giberti tərəfindən hazırlanmış "Madonna və Körpə" heykəli
•  
  Kafedralın Baçço d’Anyolo tərəfindən layihələndirilmiş polixrom mərmər döşəməsinin qalereyadan görünüşü
•  
  Biççi de Lorenzonun "Massapaqani poliptixi" kafedralın Müqəddəs Yakov kapellasında saxlanılır
•  
  Müqəddəs xaç apsidasının relikvarisi

Kontrfasadın mərkəzində böyül italyan saatı yerləşdirilmiş, saatın dörd bir küncündə Paolo Uççello tərəfindən (1443) yevangelist həvarilərin başları çəkilmişdir. Liturgik istifadə üçün nəzərdə tutulmuş bu saat, bənzər saatların ən son dövrlərə kimi işlək vəziyyətdə olan nadir nümunələrindən biri olmaqla, XVIII əsrə kimi aktiv işlədilmişdir.^[16] Yevangelistlərin portretləri ənənəvi simvolik heyvanlar vasitəsi ilə deyil, simvolik heyvanları (Həvari Matfeydə isə mələk çizgilərinə) xatırladan fizioqnomik çizgilərə görə identifikasiya edilir. ^[16]

Mərkəzi portalın lünetində Qaddo Qaddiyə aid edilən “Məryəmin tacqoyması” mozaikası yerləşir. Portalın yanlarında arxaik tərzdə işlənmiş mələk təsvirləri yerləşdirilmişdir; həmin təsvirlərin XVI əsrin sonlarında Santi di Tito tərəfindən işlənməsi ehtimal edilir. Mərkəzi portaldan sağda yepiskop Antonio d’Orsonun heykəltəraş Tino do Kamaino tərəfindən işlənmiş (1343) sənduqə tipli məzarı yerləşir. Yandakı sütun, Bernardo Daddinin məktəbinə aid edilən (təxminən 1340-cı illər) Müəddəs Yekaterina İskəndəriyyəli və inanclılar təsviri ilə bəzədilmişdir.^[16]

•  
  Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının kontrfasadının ümumi görünüşü
•  
  Yakopo di Pyero Quidi tərəfindən 1380-ci ildə hazrlanmış müqəddəs su yeri
•  
  Lorenzo Giberti tərəfindən dizayn edilmiş"Bakirə Məryəmin vəfatı" vitrajı
•  
  Tino do Kamaino tərəfindən hazırlanmış yepiskop Antonio d’Orsonun məzarı
•  
  Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının saatı

Kafedraldakı bəzi əsərlər, onun ictimai əhəmiyyətini qeyd edir: bu əsərlər Florensiyanın görkəmli mədəni və ictimai xadimlərinə ithaf edilmişdir. XV əsrdə Florensiya kansleri Koluçço Salutati kafedralı, hər birinə xüsusi abidə həsr ediləcək görkəmli florensiyalıların Panteonuna çevirməyi düşünür. Bu gün kafedral interyerinin dekorativ tərtibatında yer alan aşağıdakı əsərlər məhz həmin dövrün məhsuludur:

• Alesso Baldovinettinin eskizi (1465) əsasında Domeniko di Mikelino tərəfindən çəkilmiş “Dante İlahi komediya ilə” əsəri – bu əsər həm də şəhərin o zamankı mənzərəsini əks etdirməsi baxımından diqqət çəkir. Burada Florensiya kafedralının günbəzi yarımçıq örtüklə, Florensiya qala divarlarının qapısı isə avankorpusun sökülməsindən əvvəl təsvir edilmişdir.
• Sağ divarda iki qəhrəman fiquru triumfator at üzərində təsvir edilmişdir. Hər iki rəsm, postament və atlı heykəl üçün fərqli itmə nöqtələrinə malik olmaqla, elə təsvir edilmişdir ki, atların bir tərəfdə hər iki ayağı qalxmış vəziyyətdədir və bu da onların dayanmasını qeyri-real edir. XIX əsrdə hər iki əsər divardan kətan üzərinə köçürülmüşdür.
  • Paolo Uççello tərəfindən 1436-cı ildə yaradılmış Con Hokvudun qəbirüstü abidəsi – iki rəngli boya ilə yaşıl əsas üzərində işlənmişdir
  • Andrea del Kastanyo tərəfindən 1456-cı ildə yaradılmış Nikkolo da Tolentiononun qəbirüstü abidəsi – birinci əsərdən fərqli olaraq, həm də mərmər imitasiyasına yer verilmişdir

XV-XIX əsrlərdə interyerə müxtəlif sənətkarlar tərəfindən hazırlanmış büstlər əlavə edilmişdir.

• Sol keçiddəki büstlər aşağıdakılardır:
  • Emilio de Fabrisin büstü – Vinçenzo Konsani tərəfindən 1887-ci ildə hazırlanmışdır
  • Antonio Skuarçialupinin (məşhur kafedral orqançısı) büstü – Benedetto da Mayano tərəfindən hazırlanmış heykəlin epiqrafı Anyolo Poliçianoya (1490) aid edilir
  • Arnolfo di Kambionun büstü – Aristodemo Kostoli tərəfindən^[26] 1843-cü ildə hazırlanmışdır
• Sağ keçiddəki büstlər aşağıdakılardır:
  • Cottonun büstü - Benedetto da Mayano tərəfindən hazırlanmış heykəlin epiqrafı Anyolo Poliçianoya (1490) aid edilir
  • Brunelleskinin büstü – Andrea Kavankanti tərəfindən 1446-cı ildə hazırlanmışdır
  • Marsilio Finçinonun büstü – XIX əsrdə hazırlanmışdır

Sağ keçiddən sağda, zəng qülləsinə aparan qədim keçidi bağlayan XVI əsrə aid böyük edikulun içində Nanni di Banko tərəfindən yaradılmış peyğəmbər Yesaya heykəli yerləşir. İlkin olaraq bu heykəl, şimal tribununun kontrforsu üçün nəzərdə tutulmuşdu. İlk sütunun yanında Toskana məktəbinə aid mələk heykəli ilə bəzədilmiş müqəddəs su yeri vardır. Hazırda əsərin orijinalı Opera-del-Duomo muzeyində yerləşdirilmiş, kafedrala isə əsərin kopyası qoyulmuşdur. Orta paneldə Françesko Morandini tərəfindən çəkilmiş “Müqəddəs Antonio”, yanında isə XIX əsrdə Antonio Marini tərəfindən yaradılmış divar rəsmi yerləşir.^[16] Sol tərəfdə Donatello tərədindən başladılmış (başın təsvirində böyük ehtimal ki, Podco Braççolininin obrazı istifadə edilmişdir), Nanni di Bartolo tərəfindən davam etdirilmiş və Bernardo Çuffanyi tərəfindən tamamlanmış İsa Navinin heykəli (1415) yerləşir. Qonşu sütun Covanni del Biondonun işi olan “Qürur və qəddarlığı tapdalayan Müqəddəs Zenobiya” təsviri ilə bəzədilmişdir.^[27]

Sağ tərəfdə, ikinci bölmədə Santa-Reparata kilsəsinin arxeoloji qazıntı sahəsinə giriş və XVI əsr çərçivəsi içərisində təqdim edilən, Yakopo di Rossello Frankinin “Müqəddəs Varfolomey taxtda” əsəri yerləşir.^[16]

Sağ və sol qanadların üçüncü sıra vitrajları antik silsilənin davamı olmaqla, 1394-cü ildə Anyolo Qaddi tərəfindən layihələndirilmişdir. Edikulda, ilkin olaraq zəng qülləsi üçün nəzərdə tutulmuş, Bernardo Çuffaninin Yesaya (1427) heykəli yerləşir. Onun yanlarında çəkmə qəbirüstü abidələrlə ilahiyyatçı Luici Marsili (1439) və yepiskop Pyetro Korsininin (1422) məzarları yerləşir. Qəbirüstü abidələr Biççi di Lorenzo^[16] tərəfindən yaradılmışdır. Sol nefdə, daha əvvəl kafedralın antik fasadını bəzəmiş Bernardo Çuffaninin David heykəli yerləşir.^[27]

Dördüncü sırada da Anyolo Qaddi^[16] tərəfindən layihələndirilmiş müqəddəsləri təsvir edən vitrajlar vardır. Sağ tərəfdə həmçinin Biççi di Lorenzo tərəfindən çəkilmiş "Müqəddəs Kosma və Damino"nu təsvir edən rəsm əsəri vardır.^[27]

Kafedralın nəhəng günbəzi altındakı səkkizguşəli sahədə, kəsişmələrində iki sakristiya otağı təşkil edilmiş üç qalereyaya bölünür. Sakristiya otaqlarının giriş qapıları üzərindəki neoqotik tağlar, orqan və sadə xorun yerləşdirilməsi üçün 1842-ci ildə Qaetano Bakkani tərəfindən əlavə edilmişdir. Günbəzi dəstəkləyən sütunlardakı nişlərdə XVI əsrə aid olan və həvariləri təsvir edən heykəllər yerləşdirilmişdir. İlkin olaraq bu seriyanın Mikelancelo tərəfindən hazırlanması planlaşdırılsa da, “David” heykəlinin triumfal uğurundan sonra, sənətkar yalnız Həvari Matfey heykəli üzərində ilkin çalışmaları icra edə bilmiş (hazırda Akademiya Qalereyasında saxlanılır), daha sonra isə Roma Papası II Yuli tərəfindən Romaya çağırılmışdır. Bir müddət sifariş üzərində işlərin başlanmasını gözlədikdən sonra, Opera-del-Duomo, heykəllər silsiləsi üzərində işləri başqa sənətkarlara həvalə etmişdir. Beləcə, saat istiqamətinin əksinə olaraq, Vinçenzo de Rossinin işi olan “Müqəddəs Matfey” heykəli, Covanni Bandinin işi olan “Müqəddəs Filipp” və “Müqəddəs Kiçik Yakov” heykəlləri, Benedetto da Rovezzanonun işi olan “Müqəddəs İohann” heykəli, Baçço Bandinellinin işi olan “Müqəddəs Pyotr” heykəli, Andrea Ferruççinin işi olan “Müqəddəs Andrey” heykəli, Vinçenzo de Rossinin işi olan “Müqəddəs Foma” heykəli və Yakopo Sansovinonun işi olan “Müqəddəs Böyük Yakov” heykəli yerləşdirilmişdir.^[28]

Kafedral xoru 1437-1439-cu illərdə Filippo Brunelleskinin layihəsi əsasında inşa edilmiş, 1520-ci illərdə həmin xorun yerində Nanni Unqero və Domeniko di Françesko Baççellinin layihəsi əsasında ikinci xor inşa edilmiş, 1547-1572-ci illərdə isə Baçço Bandinelli və Culyano di Baçço d’Anyolonun layihəsi əsasında yeni xor inşa edilmişdir. Əsrlər boyunca xor, müxtəlif modifikasiya və dəyişikliklərə məruz qalmışdır, XIX əsrdə Bakkaninin layihəsi əsasında icra edilən son dəyişiklik zamanı, Karrara mərmərindən hazırlanmış mürəkkəb memarlıq xüsusiyyətlərinə malik məhəccər sökülmüş, yalnız Covanni Bandininin (1563-1564) işi olan həvarilər, peyğəmbərlər və müqəddəslərin təsvirləri ilə bəzədilmiş pyedestal dövrümüzə çatmışdır.^[29] Xorun daxilində, əvvəllər kanoniklər və presviteriya tərəfindən istifadə edilmiş XVI əsrə aid taxta oturacaqlar yerləşir; nefin döşəməsindən bir neçə pillə yüksəyə qaldrılmış presviteriya, dörd mərmər amfora üzərində duran masa ilə təşkil edilmiş əsas altar (1973-cü ildə, liturgik uyğunlaşdırmadan sonra quraşdırılmışdır)^[30], onun arxasında isə XV əsrə aid taxta kafedra və Benedetto da Mayanonun işi (təxm. 1495) olan polixrom taxta çarmıxa çəkilmə ilə tamamlanan XVI əsrə aid dossal yerləşir. Etsuro Sotoonun^[31] işi olan müasir amvon 2015-ci ildə quraşdırılmışdır, Pasxa şamı üçün nəzərdə tutulmuş mərmər şamdan isə 1477-ci ilə aiddir.

Qalereyaların hər biri, radial istiqamətdə yerləşdirilmiş və əksəri Gibertiyə aid edilən vitraj pəncərələrlə bəzədilmiş beş sovməəyə malikdir. Sovməələrin əksərinin pəncərəsi altında Biççi di Lorenzoya (1440) aid edilən müqddəslərin heykəlləri yerləşir; bu baxımdan istisna təşkil edən mərkəzi qalereyada Arturo Viliciardinin əsərləri təqdim olunur. Rəsmlərlə bəzədilmiş tabernakl Paolo Skyavonun tərzinə aid edilir.^[32]

Xalq arasında Müqəddəs Zenobiya sovməəsi kimi tanınan mərkəzi tribunanın ortasında Florensiyanın müqəddəs yepiskopunun nəşinin saxlandığı sənduqə yerləşir. Onun bürünc sarkofaqı Lorenzo Giberti tərəfindən (1442-ci ildə tamamlanmışdır) hazırlanmışdır. Sarkofaqın mərkəzi hissəsindəki təsvirdə Florensiyanın Borqo-deyli-Albizi küçəsində baş verən uşağın dirildilməsi möcüzəsi təsvir edilir; küçədə yerləşən Palaçço-deyi-Vizaççi binasına vurulmuş xatirə lövhəsi də bu hadisəni əbədiləşdirmişdir. Sarkofaqın digər tərəfində humanist Leonardo Bruni tərəfindən yazılmış epiqraf yerləşdirilmişdir.^[32]

Sarkofaqdan yuxarıda yerləşən “Sonuncu şam yeməyi” rəsmi Covanni Balduççi tərəfindən yaradılmışdır, bir zamanlar burda yerləşmiş və şüşə-mozaika texnikası ilə yaradılmış Müqəddəs Zenobiya büstü isə hazırda Opera-del-Duomo muzeyində saxlanılmaqdadır. Kafedral günbəzini interyerinin mozaika ilə bəzədilməsinin planlaşdırıldığı dönəmdə, Möhtəşəm Lorenzo tərəfindən sifariş edilmiş və mozaika sənətinin intibahına gətirib çıxarılması planlaşdırılan şüşə pastası ilə təcrübələr, 1490-cı illərdə kapellanın tağ və qabırğalarının mozaik naxışlar və şarlarla bəzədilməsi ilə nəticələnmişdir.^[32] Şam tutan və polixrom şirli dekorla bəzədilmiş mələk fiqurları 1448-ci ildə Luka della Robbia tərəfindən yaradılmışdır.^[32] Müqəddəs Zenobiya kapellası altında yerləşən kriptada bir neçə Florensiya arxiyepiskopunun (onların arasında Silvano Piovanelli və Ermengildo Florita da var) məzarları, Müqəddəs Podio və müqəddəslər Andrea və Maursionun sarkofaqları, müqəddəslər Eugenio və Kresenzionun qalıqları, həmçinin Müqəddəs Zenobiyanın qalıqlarının saxlandığı urna yerləşir.^[33]

Bakirə Məryəmin viladəti şərəfinə adlandırılmış sağ tribunada, altarı Mikelozzo tərəfindən yaradılmış mərkəzi sovməə seçilir.^[32]

Müqəddəs Xaç şərəfinə adlandırılmış sol tribunanın döşəməsində Paolo dal Pozzo Toskanelli tərəfindən 1450-ci ildə hazırlanmış və 1755-ci ildə Leonardo Ximenes tərəfindən bürünc xəttlərlə yenilənmiş günəş qnomonu vardır; hər il 21 iyun tarixində burada yay gündönümü müşahidə edilir. Qarlı Bakirə Məryəmə ithaf edilmiş sağdan ikinci sovməədə, hər iki tərəfi Cotto və onun tələbələri tərəfindən işlənmiş Santa-Reparata poliptixi yerləşir. Tribunanın üçüncü sovməəsində Andrea Kavalkanti tərəfindən işlənmiş altar, Mikelozzonun bürünc barmaqlıqları ilə tamamlanmışdır; dördüncü sovməədə kardinal Eliya Dalla Kosta dəfn edilmiş, beşinci sovməə isə Lorenzo di Kredinin Müqəddəs İosifi təsvir edən paneli ilə bəzədilmişdir.^[27]

Kanoniklər sakristiyası və ya Köhnə sakristiyanın qapısı üzərində Luka della Robbia tərəfindən təxminən 1450-ci illərdə hazırlanmış “Yüksəliş” luneti ilə bəzədilmişdir, içəridə isə Andrea Kavalkanti və Panyo di Lapo Porticiani tərəfindən 1445-ci ildə hazırlanmış lavabo yerləşir; divarlarda bir neçə rəsm əsəri asılmışdır ki, onların arasında Mariotto di Nardo fırçasına məxsus “Xilaskar” və “Kilsə müqəddəsləri və həkimləri”, Lorenzo di Biççi tərəfindən işlənmiş üç yevangelist həvarinin portreti, Françesko Bottiçini tərəfindən işlənmiş “Arxangel Rafael və Toviya” və Lorenzo di Kredi tərəfindən işlənmiş “Arxangel Mixail” əsərləri də vardır.^[32]

Messa və ya Servi sakristiyası adlanan ikinci otağın da qapısının üzəri Luka della Robbianın 1444-cü ildə hazırladığı “Dirilmə” luneti ilə bəzədilmişdir. Otağın divarlarını bəzəyən güclü prespektiv və illüziya effektinə malik inkrustasiya edilmiş taxta lövhələrin naxışlanması Alesso Baldovinyetti, Mazo Finiquerra və Antonio del Pollayolo tərəfindən işlənmiş, lövhələrin quraşdırılması isə Culyano və Benedetto da Mayano tərəfindən icra edilmişdir. Bu taxta lövhələr, bütün İtaliya ərazisində prespektiv imkanlarını öyrənən ilk inkrustasiya texnikası nümunələrindən biridir. İki registri əhatə edən dekor, heruvim və girlandlarla bəzədilmiş frizlə tamamlanır. Mərkəzi paneldə Müqəddəs Zenobiya, tələbələri Eugenio və Kressenzio ilə birlikdə, Əhdi-Ətiq personajları arasında təsvir edilmişdir. Kanoniklər sakristiyasındakı lavabonun eynisi olan və heruvim fiqurları ilə bəzədilmiş mərmər lavabo Andrea Kavalkanti tərəfindən yaradılmışdır. Mələk başı ilə bəzədilmiş ikinci lavabonun müəllifi Mino da Fyezoledir. 26 aprel 1478-ci ildə Pazzi sui-qəsdi zamanı Möhtəşəm Lorenzo məhz bu sakristiyada gizlənmişdi. “Madonna körpə ilə”, “Müqəddəs İohann”, yevangelist həvarilər və kilsə atalarını mələklər arasında təsvir edən on iki bürünc panel sakristiyanın qapısını bəzəyir; bürünc panellər Luka della Robbia tərəfindən (Mikelozzo və Maso di Bartolomeo ilə birlikdə) hazırlanmışdır.^[32]

•  
  Messa sakristiyasının interyeri
•  
  Andrea Kavalkanti tərəfindən yaradılmış mərmər lavabo
•  
  Françesko Bottiçini tərəfindən işlənmiş “Arxangel Rafael və Toviya” əsəri
•  
  Luka della Robbianın “Dirilmə” luneti
•  
  Luka della Robbianın “Yüksəliş” luneti
•  
  Sakristiyanın mərmər dolabı

İlkin olaraq, Brunelleskinin təklif etdiyi kimi, baraban pəncərələrindən düşən işığın mümkün qədər çox əks etdirilməsi üçün, günbəzin daxilinin qızılı mozaika ilə örtülməsi planlaşdırılırdı. Lakin, memarın vəfatı, bu bahalı layihəsinin təxirə salınması ilə nəticələnir, günbəzin interyeri isə sadəcə ağ gips qatı ilə örtülür.^[28]

XIV əsrə böyük hersoq I Kozimo Mediçi günbəzin interyerinin tamamlanması üçün Son məhkəmə mövzusunu seçir və işin icrasını Corco Vazariyə həvalə edir; ikonoqrafik mövzunun seçilməsində Vazariyə Vinçenzo Borqini kömək edir. Bu mövzuda müraciət edilməli səhnələr, orta əsrlər katolik doktrinasını nəzərdən keçirərək dəqiq formaya salınan Trident kilsə məclisi tərəfindən hazırlanmışdır. Buna görə də, günbəzin interyeri altı registr və səkkiz seqmentə bölünmüşdü. Süni mərkəzi fənərdən başlayan hər seqmentdə, yuxarıdan aşağıda doğru düzülmüş dörd səhnə təsvir edilmişdir. Mərkəzi fənər təsviri Apokalipsisin 24 ağsaqqalı ilə əhatələnmişdir:

• Rəbbin əziyyət alətləri ilə birlikdə Mələklər xoru (ikinci registr)
• Müqəddəslər və seçilmişlər kateqoriyası (üçüncü registr)
• Müqəddəs ruhun vergisini əks etdirən triada, yeddi nəcib əməl və yeddi nemət
• Cəhənnəm ərazisi, ölümcül günahların hakim olduğu ərazi

Üzü mərkəzi nefə doğru yerləşən şərq seqmentində, iri Məsih təsvirinin yerləşdirilməsi üçün dörd registr üç registr olaraq birləşdirilir; Məsih, Madonna və Müqəddəs İohann tərəfindən şanlandırılır; Müqəddəs İohann üç xristian fəziləti (İnanc, Ümid və Mərhəmət) üzərində dayanır, onların arxasında Zamanın alleqorik fiquru (qum saatı tutmuş personaj və təbiət və fəsilləri zimvolizə edən iki uşaq) və Kilsənin zəfəri təsvir edilir.

27 iyun 1574-cü ildə Vazari vəfat edir, bu vaxta kimi rəssam işlərin yalnız üçdə birini tamamlaya bilir və yalnız süni fənər yaxınlığında yerləşən Apokalipsis ağsaqqallarını çəkə bilir. 1572-1579-cu illərdə tavan rəsmi üzərində işləri Federiko Zukkari və Domeniko Kresti kimi həmkarları davam etdirirlər. Kilsənin içindən görünən möhtəşəm Məsih fiquru, üzbəüz səthdə işlənmiş Şeytanın mərkəzdə yer aldığı Cəhənnəm səhnəsi ilə kontrast təşkil edir; digər hissələrdə Mələklər Xoru, Məsih, Məryəm və Müqəddəslər, Fəzilətlər, Müqəddəs ruhun vergi və nemətləri təsvir edilib; aşağı hissə Cəhənnəm və yeddi ölümcül günahın təsviri ilə tamamlanıb. Vazarinin freska rəssamlığından imtina edən Zukkari, “quru” metoda keçərək (daha sadə və daha həssas) personajların fiziki tiplərini, kostyumlarını, stilistik dilini və rəngsazlıq palitrasını dəyişmişdir. Seçilmişlər arasında Zukkari müasiri olan bir çox adamı təsvir etmişdir: onların arasında havadarı olan Mediçiləri, imperatorları, Fransa krallarını, Vazari, Borqini, Cambolonyo və digər rəssamları, həmçinin özünü, qohum və dostlarını da əks etdirmişdir; rəssam həm də imza və tarix də qeyd etmişdir.^[28]

Günbəzə qalxış zamanı freskaların yaxından izlənməsi prespektiv və rəng pozğunluqlarının üzə çıxmasına səbəb olur ki, bu da, bilərəkdən, aşağıdan görünüşün optimallaşdırılması üçün edilmişdir.^[28] Ümumilikdə günbəz interyerinin dekorunda Vazari tərəfindən freska, Zukkari tərəfindən isə sekko texnikası istifadə edilmişdir.^[28]

Günbəzin içində, nefdən gedən və günbəz biyunca davam edən qalereyadan başqa iki sıra qalereya yerləşir.^[28]

Kafedralda “Fabbrica d'organi Mascioni” orqan fabriki tərəfindən istehsal edilmiş op.805 orqan yerləşir. Onun inşasında 1961-ci ildə başlanılmış, hazırkı xarakteristikaya çatana kimi isə bir neçə dəfə genişləndirmə işləri aparılmışdır.^[34]

Elektron traktura sistemi ilə təmin edilmiş orqan. 7551 trubaya malikdir ki, bu da ümumilikdə 128 registr təşkil edir.^[35] Orqan bir neçə korpusdan ibarətdir və onun korpusları kilsədə aşağıdakı şəkildə yerləşdirilmişdir:

• Açıq hərəkətli Positivo (birinci manual) adətən səkkizbucaqlının sol tərəfində yerləşir;
• Açıq xor Positivo (birinci manual) Presviteriya korpusunun içərisində, sağda yerləşir və heç bir vitrini yoxdur;
• Böyük Orqan (ikinci manual) sol qalereyada yerləşir;
• Expressivo (üçüncü manual) sağ qalereyada yerləşir;
• Kapella orqanı (dördüncü manual) sol qalereyada yerləşən San-Yakopo-Maccore kapellasındakı orqandır və iki hissədən ibarətdir: açıq hissə və ifadəli hissə;
• “Exo” (beşinci manual), sağ qalereyada, San-Matteo kapellasındakı orqandır və iki hissədən, açıq hissədən və ifadəli hissədən ibarətdir;
• Pedal müxtəlif korpuslar arasında paylanır.

Orqan dörd konsola malikdir və onların hər biri müstəqil və mobildir: konsollardan biri beş manuala malikdir və xorun xaricində yerləşir; digər konsol dörd manuala malikdir və açıq Positivo korpusu içərisində yerləşərək bütün orqanları idarə edir; San-Yakopo-Maccore kapellasında yerləşən konsol üç manuala, Santi-Simone-e-Giuda kapellasındakı son konsol isı iki manuala malikdir.^[35]

Kafedralda həmçinin, 2012-ci ildə Nikola Puççini tərəfindən yaradılmış 5 registrlı Orqan-pozitiv (op.031) də yerləşir.^[36]

Hazırda kafedralın titulyar orqançıları maestro Daniele Dori^[37] və Devid Ceksondur^[38].

1965-1974-cü illər arasında kafedralın altında mürəkkəb arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Belə ki, kafedralın zirzəmisi əsrlər boyunca Florensiya yepiskoplarının dəfn yeri kimi istifadə edilmişdir. Bir müddət əvvəl isə ərazinin, Qədim Roma dövrünə aid yaşayış yerlərindən erkən xristian məskəni və köhnə Santa-Reparta kilsəsinin qalıqlarına kimi müxtəlif mərhələləri əhatə edən arxeoloji tarixi bərpa edilmişdir. Hazırda arxeoloji qazıntı sahəsinə baxmaq üçün, sol neftdə yeləşən və zirzəmiyə aparan pilləkəndən istifadə edilir. Girişin yanında kilsə günbəzinin müəllifi olan məşhur memar Filippo Brunekkeskinin məzarı yerləşir.

Brunelleski günbəzində, Paolo Toskanelli tərəfindən yaradılmış və Leonardo Ximenes tərəfindən bərpa edilmiş Günəşin öyrənilməsi üçün astronomik alət – böyük qnomon yerləşir. Bu alət, sadəcə işıqlandırılmış sahəyə kölgə salan kernel deyil, günbəz fənərində - 90 metr hündürlükdə yaradılmış və günəş işığını kafedral döşəməsindəki kölgəli yerə yönləndirən qnomon kəsiyidir.^[39]

Bənzər astrolnomiya aləti, hələ 1000-ci illərdə San-Covanni vəftizxanasında olsa da (sonradan ləğv edilmişdi), 1475-ci ildə günbəzin tamamlanmasından istifadə edən astronom Toskanelli, təxminən 4 sm diametrə malik bürünc plastini günbəzə quraşdırmış və beləcə ulduzları müşahidə etmək üçün optimal görüntü əldə etmişdir. Hündürlük və dəliyin diametri arasındakı nisbət öyrənilərək, dəqiq Günəş təsviri əldə edilmişdir ki, bu təsvirdə hətta Günəş ləkələrini, tutulmaların proqressiyalarını və nadir halda baş verən Veneranın Günəş və Yer arasından keçmələrini müşahidə etmək mümkün olmuşdur. Qnomonun ən vacib istifadə aspektlərindən biri gündönümünün dəqiq vaxtının müəyyənləşdirilməsi ilə əlaqəli idi ki, bu da il boyunca Günəşin səmada maksimal yüksəkliyini müəyyənləşdirməyə və ilin uzunluğunu təyin etməyə şərait yaradırdı. Bu müşahidələr, 1510-cu ildə icra edilmiş anoloji müşahidələrlə (sağ apsidadakı Della-Kroçe kapellasında bu müşahidənin xatirəsinə göşəmədə ağ mərmər disk yerləşdirilmişdir) yanaşı Roma Papası XIII Qriqorini təqvim islahatı etməyə sövq etmiş və 1582-ci ildə Qriqori təqviminin yaradılmasına gətirib çıxarmışdır.^[39]

Sonrakı dövrlərdə bu alət, daha böyük iddialı məsələlərin öyrənilməsi üçün istifadə edilmişdir; məsələn, 1754-cü ildə Böyük hersoqun saray astronomu Leomardo Ximenes vaxt keçdikcə Yer oxunun əyilməsi məsələsini bu alət vasitəsi ilə tədqiq etməyə çalışmışdır və bu araşdırma dövrün astronomları arasında qaynar mübahisələr yaradan əsas məsələlərdən birinə çevrilmişdir. Onun müşahidələrinin 1510-cu il müşahidələri ilə müqayisəsi və təkrar müşahidələrin aparılması, müasir tədqiqatların nəticələri ilə üst-üstə düşən astronomik nutasiya nəticələrini əldə etməyə imkan vermişdir. Məhz Ximenes, Toskanellinin mərmər diskinin yerləşdiyi kapellanın döşəməsində bürünc meridian xəttini çəkmişdir. Lakin, onilliklər sonra yeni alətlər və üsulların kəşf edilməsi ilə, Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının qnomonu köhnəlmişdir.

Bu müşahidələrin bərpa edilməsi sırf tarixi əhəmiyyət daşımaqla, hər il 21 iyunda saat 12:00-da günəş vaxtı ilə (saat 13:00-da yay vaxtına keçiddən sonra) icra edilir.^[39]

Vaxt keçdikcə, kilsə ətrafında və onun tikililərində (xüsusilə zirzəmisində) müxtəlif katolik qardaşlıq və cəmiyyətləri toplanmağa başlamışdır. Onlardan ən məşhuru Müqəddəs Zenobiya Cəmiyyəti olmuşdur.

Aşağıdakı siyahıda məşhur sənətkarlar üçün Florensiya kafedralı üçün hazırlanmış, lakin, hazırda müxtəlif muzeylərdə saxlanılan sənət əsərlərinin siyahısı qeyd edilmişdir. Hazırda əsərlərin saxlandığı yerlər mötərizə içində göstərilmişdir:

• Arnolfo di Kambio
  • VIII Bonifasinin heykəli, (Opera-del-Duomo, Florensiya)
  • Şüşə gözlü Madonna, (Opera-del-Duomo, Florensiya)
  • Madonna Məsihin doğulması zamanı, (Opera-del-Duomo, Florensiya)
  • Dormitio Virginis, (Bode muzeyi, Berlin)
• Donatello
  • Mərmər David, (Barcello, Florensiya)
  • Saqqalsız peyğəmbər, (Opera-del-Duomo, Florensiya)
  • Fikirli peyğəmbər, (Opera-del-Duomo, Florensiya)
  • Gənc peyğəmbər, (Opera-del-Duomo, Florensiya)
  • İsaakın qurban verilməsi, (Opera-del-Duomo, Florensiya)
  • Kantoriya, (Opera-del-Duomo, Florensiya)
  • Şamtutan puttilər, (Jakmar-Andre muzeyi, Paris)
  • İeremiya, (Opera-del-Duomo, Florensiya)
  • Müqəddəs İohann Yevangelist, (Opera-del-Duomo, Florensiya)
  • Peyğəmbər Habakkuk, (Opera-del-Duomo, Florensiya)
• Nanni di Banko
  • Gənc peyğəmbər, (Opera-del-Duomo, Florensiya)
  • Müqəddəs Luka, (Opera-del-Duomo, Florensiya)
• Luka della Robbia, Kantoriya, (Opera-del-Duomo, Florensiya)
• Baçço Bandinelli, Adəm və Həvva, (Barcello, Florensiya)
• Mikelancelo, Bandini Pyetası, (Opera-del-Duomo, Florensiya)

• "The Great Cathedral Mystery", PBS Nova TV documentary, 12 February 2014
• Castoldi, A.; Chiarugi, A.; Giuseppetti, G.; Fanelli, A.; Petnni, G. "Static Monitoring System for the Brunelleschi Dome in Florence". IABSE Reports. Zurich: ETH-Bibliothek. 56. 1987.
• Fanelli, Michele. The Importance of Monitoring, Behaviour Analysis and Diagnostic Techniques in the Preservation of Great Historical Structures // Proceedings of the Workshop on the Structural Cracking of the Cupola of Santa Maria del Fiore. Los Alamos, New Mexico: Los Alamos National Laboratory. 11 sentyabr 2014.
• Gamberini, Diletta. "La 'Concucia nana di Federico Zuccari: Critica d'arte in versi all'ombra del Giudizio Universaleer la cupola di Santa Maria del Fiore". Mitteilungen des Kunsthistorischen Institutes in Florenz (Italian). Kunsthistorisches Institut in Florenz, Max-Planck-Institut. 59 (3). 2017: 362–87. JSTOR 26454394.
• Hunt, Don, "Secrets of the Duomo" Arxivləşdirilib 28 iyul 2014 at the Wayback Machine, Journal, Issue 2, 2014, International Union of Bricklayers and Allied Craftworkers
• Haines, Margaret. "Myth and Management in the Construction of Brunelleschi's Cupola". Tatti Studies in the Italian Renaissance. Villa I Tatti: The Harvard Center for Italian Renaissance Studies. 14/15. 2011: 47–101. doi:10.1086/its.14_15.41781523.
• Horner, Susan; Horner, Joanna. "Chapter III: The Cathedral – Exterior". Walks in Florence. 27 dekabr 2005. İstifadə tarixi: 14 iyul 2006.)
• Manetti, Giacomo; Bellucci, Marco; Bagnoli, Luca. "The construction of Brunelleschi's dome in Florence in the fifteenth century: between accountability and technologies of government". Accounting History Review. Taylor & Francis. 30 (2). 2020: 141–169. doi:10.1080/21552851.2019.1686036. hdl:2158/1175096.
• Mueller, Tom. "Brunelleschi's Dome: How did a hot-tempered goldsmith with no formal architectural training create the most miraculous edifice of the Renaissance?". National Geographic Magazine. fevral 2014. 50–51. 25 may 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 dekabr 2014.
• Ottonia, Federica; Blasi, Carlo. "Results of a 60-Year Monitoring System for Santa Maria del Fiore Dome in Florence". International Journal of Architectural Heritage: Conservation, Analysis, and Restoration. Taylor & Francis. 9 (1). 2015: 7–24.
• Ricci, Massimo, Il genio di Brunelleschi e la costruzione della Cupola di Santa Maria del Fiore, Livorno : Casa Editrice Sillabe S.r.l., April 2014. (The genius of Filippo Brunelleschi and the construction of the dome of Santa Maria del Fiore). ISBN 978-88-8347-691-4. The book is the result of forty years of research on the secret technique with which Brunelleschi built the Dome of Santa Maria del Fiore in Florence. Ricci makes the case for the dome being an inverted arch and uses a herringbone pattern (spina a pesce) for the dome's bricks.
• Rice, John A. "Music in the Duomo of Florence during the Reign of Pietro Leopoldo I (1765–1790)"
• Vereycken, Karel, "The Secrets of the Florentine Dome", Schiller Institute, 2013. (Translation from the French, "Les secrets du dôme de Florence", la revue Fusion, no. 96, May–June 2003)

• İtaliyada qotik memarlıq

• Rəsmi sayt
• Meqa.it
• Florin.ms