Fallibilizm (ing. Fallibilism) — insan biliklərinin və inamlarının prinsipial olaraq yanılma ehtimalı daşıdığını bildirən fəlsəfi mövqe.[1] Bu anlayışa görə, heç bir iddia və ya nəzəriyyə — istər elmdə, istər fəlsəfədə, istərsə də gündəlik həyatda — mütləq şəkildə doğru hesab edilə bilməz və daim şübhə altına alına bilər. Fallibilizm, xüsusilə elmin fəlsəfəsi, epistemologiya və tənqidi rasionalizm kimi sahələrdə geniş tətbiq olunur.[2]
Fallibilizm fəlsəfədə, elmdə və gündəlik təcrübədə bilik və inanc məsələlərinə ehtiyatlı və tənqidi yanaşmanı təşviq edən nəzəriyyədir. Fallibilizm tərəqqi və öyrənməni davamlı proses kimi qəbul edir və bizi daim daha yaxşı izahlar və həll yolları axtarmağa təşviq edir.
Fallibilizmin əsas fəlsəfi problemlərindən biri sonsuz geriyə qayıtma (ing. infinite regress) məsələsidir.[3] The term, usually attributed to Pyrrhonist philosopher Agrippa the Skeptic, is argued to be the inevitable outcome of all human inquiry, since every proposition requires justification.[4] Hər hansı bir inanc və ya bilik iddiasının əsaslandırılması üçün əlavə əsaslara ehtiyac olduqda, bu, yeni əsasların da əsaslandırılması zərurəti ilə nəticələnir və nəticədə sonsuz bir zəncir meydana çıxır. Bu, əsaslandırmanın heç vaxt tamamlanmamasına gətirib çıxarır.[5] Alternativ olaraq, sonsuz irəliləyiş fikri də mövcuddur. Bu mövqe, bilik və izah səviyyələrinin davamlı inkişaf etdiyini və heç vaxt qəti nəticəyə çatmadığını vurğulayır. Beləliklə, fallibilizm elmdə və fəlsəfədə "nəticə yox, proses" yanaşmasını əsaslandırır.[6]
Karl Popper tərəfindən inkişaf etdirilən tənqidi rasionalizm fallibilizmin ən nüfuzlu və sistematik versiyalarından biridir.[7] Popperə görə, elm heç vaxt təsdiqlənmiş həqiqətlər təqdim etməz; əksinə, elmi nəzəriyyələr daim təkzib edilmə ehtimalına açıq olmalıdır. Bu yanaşma, bilik əldə etmə prosesinin əsasını yanılmaq və düzəltmək prinsipinə əsaslandırır.[8]
Tənqidi rasionalizmdə əsas məqsəd nəzəriyyələri sübut etmək deyil, onları ciddi sınaqdan keçirərək yanlışlamağa çalışmaqdır.[9] Bu metodoloji yanaşma fallibilizmin praktik tətbiqini ifadə edir və elmi tərəqqinin dinamik və düzəldici bir proses olduğunu göstərir.[10][11]
Riyaziyyat tarixində riyazi fallibilizm (ing. mathematical fallibilism) , riyazi biliklərin də yanılma ehtimalına malik olduğunu qəbul edən yanaşmadır.[12] Ənənəvi olaraq riyaziyyat "şübhəsiz və dəqiq" elmi bilik sahəsi kimi qəbul olunsa da, bəzi riyaziyyatçılar (məsələn, İmre Lakatos) riyazi ideyaların inkişafında eksperimentlərin, səhvlərin və təkmilləşdirmələrin rolunu vurğulayırlar.[13]
Lakatos öz əsərində riyazi nəzəriyyələrin elmi təkamülə bənzər şəkildə tənqidə və korreksiyaya açıq olduğunu göstərərək, "sınaq və səhv" metodunu riyazi biliklərə də tətbiq etmişdir.[14][15] Bu yanaşma, riyaziyyatı statik deyil, inkişaf edən və dəyişən bir fəaliyyət sahəsi kimi təqdim edir.[16]
Fallibilizm bəzi cəhətlərinə görə fəlsəfi skeptisizm (ing. philosophical skepticism) ilə oxşardır. Hər iki yanaşma biliyin və inamın etibarlılığını sorğulayır. Lakin fərq ondadır ki, skeptisizm ümumiyyətlə bilik əldə etməyin mümkünsüz olduğunu irəli sürür, halbuki fallibilizm biliklərin mümkün olduğunu qəbul edir, lakin onların həmişə yanlış ola biləcəyini vurğulayır.
Başqa sözlə, skeptik mövqe biliklərə inamı rədd edir, fallibilist mövqe isə bu inamı ehtiyatla və tənqidi şəkildə qəbul edir. Buna görə də, fallibilizm elmi metodologiyada və rasional müzakirələrdə daha praktik və konstruktiv bir mövqe hesab olunur.
Fallibilizmə qarşı əsas tənqidlərdən biri onun nəticəsizliyə gətirib çıxarması ehtimalıdır.[17][18][19] Əgər bütün biliklər potensial olaraq yanlışdırsa, bəs hansı əsasla hərəkət edilməli və qərarlar qəbul olunmalıdır? Bu sual, xüsusilə etik və siyasi qərarların legitimliyinə dair narahatlıq doğurur.[20][21] Digər bir tənqid, fallibilizmin relativizm və ya nihilizm ilə səhv salınmasıdır. Lakin bu yanaşmanın tərəfdarları vurğulayırlar ki, fallibilizm ümumi şübhəçilik deyil, tənqidi optimizm mövqeyidir — yəni biz bilik əldə edə bilərik, lakin bu bilik daim yoxlanmalı və yenidən qiymətləndirilməlidir.
- ↑ Peirce, Charles S. (1896–1899) "The Scientific Attitude and Fallibilism". In Buchler, Justus (1940). Philosophical Writings of Peirce. Routledge. p. 59.
- ↑ Haack, Susan (1979). "Fallibilism and Necessity". Synthese, Vol. 41, No. 1, pp. 37–63.
- ↑ Aikin, Scott F. (2014). "Prospects for Moral Epistemic Infinitism". Metaphilosophy. Vol. 45. No. 2. pp. 172–181.
- ↑ Annas, Julia & Barnes, Jonathan (2000). Sextus Empiricus: Outlines of Scepticism. Cambridge University Press.
- ↑ Anastas, Jeane W. (1999). Research Design for Social Work and the Human Services. Columbia University Press. p. 19.
- ↑ Levi, Isaac (1984). Messianic vs Myopic Realism. The University of Chicago Press. Vol. 2. pp. 617–636.
- ↑ Forrai, Gábor (2002). Lakatos, Reason and History. p. 6–7. In Kampis, George; Kvasz, Ladislav & Stöltzner, Michael (2002). Appraising Lakatos: Mathematics, Methodology, and the Man. Vienna Circle Institute Library. Vol. 1.
- ↑ Kuhn, Thomas S. (1962). The Structure of Scientific Revolutions. Arxiv surəti 15 iyun 2025 tarixindən Wayback Machine saytında University of Chicago Press.
- ↑ Thornton, Stephen (2022). Karl Popper Arxiv surəti 4 aprel 2019 tarixindən Wayback Machine saytında. Stanford Encyclopedia of Philosophy.
- ↑ Lakatos, Imre (1978). Mathematics, Science and Epistemology Arxiv surəti 11 may 2024 tarixindən Wayback Machine saytında. Cambridge University Press. Vol. 2. p. 9–23.
- ↑ Popper, Karl (1995). The Myth of the Framework: In Defence of Science and Rationality Arxiv surəti 10 may 2025 tarixindən Wayback Machine saytında. Routledge. p. 16.
- ↑ Lakatos, Imre. "Infinite Regress and Foundations of Mathematics (in Symposium: The Foundations of Mathematics)". Proceedings of the Aristotelian Society, Supplementary Volumes. 36. 1962: 145–184 (165). JSTOR 4106691.
Popperian critical fallibilism takes the infinite regress in proofs and definitions seriously, does not have illusions about 'stopping' them, accepts the sceptic criticism of any infallible truth-injection.
However, Lakatos' interpretation of Popper was not equivalent to Popper's philosophy: Ravn, Ole; Skovsmose, Ole. Mathematics as Dialogue // Connecting Humans to Equations: A Reinterpretation of the Philosophy of Mathematics. History of Mathematics Education. Cham: Springer-Verlag. 2019. 107–119 (110). doi:10.1007/978-3-030-01337-0_8. ISBN 9783030013363.Lakatos also refers to the scepticist programme as a 'Popperian critical fallibilism.' However, we find that this labelling could be a bit misleading as the programme includes a good deal of Lakatos' own philosophy.
- ↑ Kadvany, John (2001). Imre Lakatos and the Guises of Reason. Duke University Press. pp. 45, 109, 155, 323.
- ↑ Gödel, Kurt (1940). The Consistency of the Continuum-Hypothesis Arxiv surəti 25 iyun 2024 tarixindən Wayback Machine saytında. Princeton University Press. Vol. 3.
- ↑ Enderton, Herbert. "Continuum hypothesis" Arxiv surəti 7 mart 2025 tarixindən Wayback Machine saytında. Encyclopædia Britannica.
- ↑ Falguera, José L.; Rivas, Uxía; Sagüillo, José M. (1999). Analytic Philosophy at the Turn of the Millennium: Proceedings of the International Congress: Santiago de Compostela, 1–4 December, 1999. Servicio de Publicacións da Universidade de Santiago de Compostela. pp. 259–261.
- ↑ Moon, Andrew (2012). "Warrant does entail truth". Synthese. Vol. 184. No. 3. pp. 287–297.
- ↑ Dutant, Julien (2016). "How to be an infallibilist" Arxiv surəti 27 aprel 2025 tarixindən Wayback Machine saytında. Philosophical Issues. Vol 26. pp. 148–171.
- ↑ Benton, Matthew (2021). "Knowledge, hope, and fallibilism" Arxiv surəti 11 may 2024 tarixindən Wayback Machine saytında. Synthese. Vol. 198. pp. 1673–1689.
- ↑ Friedman, J. Intolerance: Premodern Roots and Modern Manifestations. Taylor & Francis. 2022. səh. 12. ISBN 978-1-000-80294-8. İstifadə tarixi: 2023-06-01.
- ↑ Helm, P. Calvin at the Centre. OUP Oxford. 2010. səh. 92. ISBN 978-0-19-953218-6. İstifadə tarixi: 2023-06-01.
- Charles S. Peirce: Selected Writings, by Philip P. Wiener (Dover, 1980)
- Charles S. Peirce and the Philosophy of Science, by Edward C. Moore (Alabama, 1993)
- Treatise on Critical Reason, by Hans Albert (Tübingen, 1968; English translation, Princeton, 1985)
- "Fallibilism" by Stephen Hetherington in the İnternet fəlsəfə ensiklopediyası
- "Fallibilism"
by Nicholas Rescher in the Routledge Encyclopedia of Philosophy
