Faiq Həsənov (şahmatçı)

Həsənov Faiq Zülfiqar oğlu 1940-cı il aprelin 13-də Gürcüstanın Tbilisi şəhərində anadan olub. 1947-ci ildə Tbilisi şəhərinin 73-nömrəli Azərbaycan orta məktəbinə daxil olub və 1958-ci ildə 11-ci sinfi bitirib. Şahmat oynamağı 13 yaşından öyrənib. 14 yaşında Tbilisi pionerlər sarayında SSRİ-nin əməkdar məşqçisi Vaxtanq Karseladzenin rəhbərlik etdiyi dərnəkdə məşqlərə başlayıb. 3 ildən sonra o gənclərin Tbilisi çempionatının qalibi olub və Gürcüstanın gənclərdən ibarət milli komandasının tərkibində Vladimir şəhərində gənclərin SSRİ çempionatının komanda yarışında iştirak edib. 1958-ci ildə Gəncə şəhərində Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı institutuna daxil olmuşdur. 1961-ci ildə Gəncə şəhərinin şahmat komandasının tərkibində Zaqatalada keçirilən komanda yarışlarında Gəncə komandası ilk dəfə Azərbaycan çempionu adını qazanıb. Kişilər arasında 5 dəfə Azərbaycan çempionatının finalında oynayıb. Milli komandanın tərkibində Pribaltika və Belorusiya komandaları ilə görüşdə iştirak edib.1964-cü ildə Moskvada keçirilən Həmkarlar İttifaqları Ümumittifaq Spartakiadasında Azərbaycan millisinin heyətində yarışıb. 1960-cı illərin sonunda turnirlərdə çıxışlarını başa vuraraq, hakimliyə və şahmat federasiyasında ictimai fəaliyyətə başlamışdır. Əvvəlcə o, Bakı Şahmat Federasiyasının sədri, 1975-ci ildə isə Azərbaycan Şahmat Federasiyasının sədr müavini seçilmişdir. O, bu günədək Azərbaycan Şahmat Federasiyasının vitse prezidentidir. Evlidir, bir qızı var.

1970-ci illərdə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Heydər Əliyevin göstərişilə Azərbaycanın bütün rayonlarında şahmat məktəbləri inşa olunmağa başladı. Şahmat Federasiyası bu göstərişin yerinə yetirilməsində fəal iştirakçı olmuşdur. İlk növbədə bölgələrdə şahmat məşqçilərinin, şahmat dərsliklərinin, şahmat klublarının, şahmat avadanlıqlarının olmamamsı məsələlərinin həlli, orta ümumtəhsil müəssisələrində şagirdlərin yeni açılmış şahmat məktəblərinə cəlb edilməsi, bir sözlə, təşkilatı işlər federasiyanın əsas fəaliyyət istiqaməti oldu. Tezliklə şahmat məşqçilərinin hazırlanması məqsədilə Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman İnistitutunda (İndiki Azərbaycan İdman Akademiyası) şahmat məşqçiləri bölməsi fəaliyyət göstərməyə başladı. "Azərbaycan Bədən Tərbiyəçisi" qəzeti nəzdində ayrıca şahmat qəzeti çap olunmağa başlandı. Aztv-də 1969-cu ildən Faiq Həsənovun rəhbərliyi ilə efirə çıxan "Şahmat Klubu" televiziya verilişi də bu işdə əsas köməkçilərdən biri oldu. Federasiya vaxtaşırı Azərbaycanın təcrübəli şahmatçılarını yeni açılmış şahmat məktəblərində istedadlı gənc şahmatçılarla görüşlər keçirməsini təşkil edirdi. O dövrdə Azərbaycan İdman Komitəsi (indiki Gənclər və İdman Nazirliyi) Şahmat Federasiyası ilə birgə tez-tez şahmat məktəblərində turnirlər keçirməyə başladı. Ç. Sultanov və F. Həsənov yeni öyrənənlər üçün şahmat kitab nəşr etdilər. Federasiyanın fəal iştirakı sayəsində yeni açılmış şahmat məktəblərində gənc şahmatçılar yetişməyə başladı. Artıq 80-ci ilin əvvəlində Qax rayonundan 10 yaşlı istedadlı qız-Aynur Sofiyeva öz güclü oyunu ilə fərqləndi. Tezliklə o yeniyetmələrin SSRİ çempionatında, məktəblilərin SSRİ Spartakiadasında öz sözünü dedi. Nəhayət 1986-cı ildə SSRİ Xalqlarının Spartakiadasında Aynur Sofiyeva, Firuzə Vəlixanlı və Nigar Sultanova Spartakiadanın qalibi oldular. Bu SSRİ şahmatında ən gözlənilməz hadisə idi. O dövdə şahmatçıların turnirlərdə iştirakı Respublika İdman Komitəsi tərəfindən maliyyələşdirilirdi. Azərbaycan şahmatının ən çətin dövrü olan müstəqilliyiin ilk illərində gənc şahmatçılarımızın Avropa və dünya çempionatlarında iştirakı sual altında idi. Faiq Həsənov həmin illərdə uşaqların çempionatda iştirakı üçün sponsor axtarmaqla məşğul idi. Həmin illərdə yalnız sponsorların (BP, Anqlo oil, AZAL, Xarici turizm idarəsi, Xəzər dənizçilik idarəsi, Beynəlxalq bank, Azeurotel, Neftayırma zavodu, KLM — avia şirkəti.) köməkliyi nəticəsində gənc şahmatçıların adı çəkilən çempionatlarda iştirakı təmin olundu. Dövlət səviyyəsində yardım yalnız Heydər Əliyevin yeniyetmə və gənc şahmatçıları — Teymur Rəcəbov, Vüqar Həşimov, Rauf Məmmədov və Qədir Hüseynovu qəbulundan sonra başlandı. Ardınca İlham Əliyevin Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsinə seçilməsi ilə yüksək səviyyədə davam etdi. 90-cı illərdə Faiq Həsənovun İspaniyanın qədim paytaxtı Toledo şəhərinin şahmat federasiyası ilə əlaqəsi sayəsində Azərbaycanda ilk dəfə Bakı-Toledo şahmat matçı keçirildi. 1 ildən sonra cavab yarışı Toledo şəhərində oldu. Hər iki matç Bakı şahmatçılarının qələbəsi ilə nəticələndi. Nəhayət 2002-ci ildə Faiq Həsənovun Avropa Şahmat Federasiyası ilə danışıqları nəticəsində ilk dəfə 20 yaşadək oğlanlar və qızların Avropa çempionatı Bakıda keçirildi. Bu çempionat Azərbaycanın şahmat tarixində ölkəmizdə keçirilən ilk Avropa çempionatı oldu. Çempionatda Azərbaycan şahmatçıları 1 qızıl, 2 gümüş medal qazandılar. Bir ildən sonra isə eyni yaşlı gənclər arasında Dünya çempionatı Naxçıvanda keçirildi. Şəhriyar Məmmədyarov 20 yaşlılar arasında Dünya çempionu oldu.

• Faiq Həsənov eyni zamanda bir çox ölkələrdə beynəlxalq şahmat turnirinin təşkilində köməklik göstərib.
• 1991-ci ildə İranda Xomeyni tərəfindən şahmat oyununa qadağa götürüldü. İran Şahmat Federasiyasının xahişi ilə Faiq Həsənov Tehranda ilk beynəlxalq turnirin təşkilatçısı və baş hakimi oldu.
• 1997-ci ildə isə Ankarada Türkiyə Şahmat Federasiyası ilk qrosmeyster norması ilə beynəlxalq turniri Faiq Həsənovun təşkilatçılığı ilə keçirdi.
• İspaniyada, Rumıniyada yeniyetmələr və böyüklər arasında bir neçə beynəlxalq turnirlərin təşkilatçısı və baş hakimi olmuşdur. Təkcə İspaniyanın 15-dən çox şəhərində beynəlxalq turnirin təşkilatçısı və baş hakimi olub. Bu turnirlərin əksəriyyətində Azərbaycan şahmatçılarının iştirakı təmin edilirdi.
• Bakı və Naxçıvan Open beynəlxalq turnirlərinin yaradılması və təşkilatında əməyi danılmazdır. Bu turnirlər Azərbaycanda yeni şahmat nəslinin inkişafına çox böyük təsir göstərmişdir.
• Dünya çempionu başda olmaqla dünyanın ən güclü şahmatçılarının 2014–2019-cu illərdə Şəmkir Super turnirində iştirakının təşkilatçısı da Faiq Həsənov olmuşdur.
• Azərbaycanın kişilərdən ibarət milli komandası 3 dəfə Avropa çempionu, 2 dəfə gümüş, 1 dəfə isə bürünc medal, qadınlardan ibarət milli komanda isə gümüş və bürünc medalların sahibi olmuşdur. Bu çempionatların hamısında o, bir qayda olaraq komanadalara rəhbərlik etmişdir.
• 2009–2014-cü illərdə Azərbaycanda şahmatın inkişafı Dövlət Proqramının hazırlanmasında böyük rolu olub.^[4]

1964-cü ildə Bakıda keçirilən Azərbaycanın ilk beynəlxalq şahmat turnirində hakimlik karyerasına başlamışdır. 1966-cı ildə Zaqafqaziya çempionatında, 1972-ci ildə SSRI çempionatının finalında baş hakimin müavini vəzifəsində çalışmışdır. Həmin il Ümumittifaq hakim adına layiq görülmüşdür. O, azərbaycanın şahmat üzrə ilk beynəlxalq hakimidir. FİDE (Beynəlxalq Şahmat Federasiyası) bu adı ona 1980-ci ildə təsdiq etmişdir. 60 illik hakimlik karyerasında Avropa və Dünya çempionatları, Dünya Kuboku, Qran Pri, Ümumdünya Şahmat Olimpiadalarda dəfələrlə baş hakim və baş hakimin müavini olmuşdur. Dünyanın ən güclü superturniri sayılan İspaniyanın Linares şəhərində keçirilən turnirində 12 il hakimlik etmişdir. O cümlədən 3 il turnir Meksikanın Morelia şəhərində start götürüb, Linaresdə başa çatmışdır. Ümumiyyətlə, Dünyanın dörd qitəsində müxtəlif beynəlxalq turnirlərdə hakim olmuşdur. FİDE onu əsrin ən yaxşı hakimləri sırasında xüsusi diplomla təltif etmişdir. Azərbaycan Gənclər və İdman Nazirliyi və Azərbaycan İdman Jurnalistləri Assosiasiyası tərəfindən dəfələrlə ölkəmizdə şahmat üzrə ilin ən yaxşı hakimi seçilib. Azərbaycanda, sözün əsl mənasında, onun rəhbərliyi ilə şahmat hakimləri məktəbi yaradılmışdır. Onun Azərbaycan hakimlərinin hazırlanmasında xüsusi xidməti var, dəfələrlə Faiq Həsənovun FIDE və Avropa şahmat ittifaqı ilə danışıqları nəticəsində Azərbaycan hakimləri, Dünya və Avropa çempionatlarında, Olimpiyadalarda uğurla hakimlik ediblər. Xüsusi ilə Norveçin Tromso şəhərində, Gürcüstanın Batumi şəhərində keçirilən Olimpiadalarda Azərbaycanın 10 hakimi, Bakıda keçirilən Olimpiadada isə 30 azərbaycanlı hakim iştirak etmişdilər.^[5]Hakimlik karyerası dövründə 150-dən çox beynəlxalq turnirlərdə hakimlik etmişdir.

İki nominasiya üzrə Ginnes kitabının rekordçusudur.

• 13 aprel 2025-ci ildə adı "Ginnesin Rekordlar Kitabı"na daxil edilib. O, şahmat üzrə ən uzun müddətli hakim (60 il 149 gün) kimi bu uğura nail olub.^[6][7]
• 13 may 2025-ci ildə aparıcısı olduğu "Şahmat klubu" verilişi (55 il 277 gün) eyni aparıcılı uzunömürlü idman proqramı kimi "Ginnesin Rekordlar Kitabına" düşüb.^{[8][9][10][11]}

Azərbaycanda şahmatın inkişafında göstərdiyi xidmətlərinə görə:

• Şöhrət ordeni^[12]
• Şərəf Ordeni^[13]
• Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fəxri Diplomu^[14][15]
• Azərbaycan Respublikası Əməkdar İdman Xadimi
• Budapeştdə 45-ci Ümumdünya Şahmat Olimpiadası günlərində Beynəlxalq Şahmat Federasiyasının (FIDE) yaradılmasının 100 illik yubileyi münasibətilə təşkil olunan tədbirdə dünya şahmatının inkişafında xidmətlərinə görə mükafatı.^[16]
• Azərbaycan Respublikası Prezidentinin F.Həsənovun 85 illik yubiley münasibətilə təbrik məktubu^[17]

1969-cu ilin əvvəlində AZTV-də ilk dəfə efirə çıxan veriliş Azərbaycanın Şahmat tarixində mühüm rol oynayır. Həmin dövrdə AZTV Azərbaycanın yeganə televiziya kanalı olduğundan bütün verilişlər maraqla izlənilirdi. Faiq Həsənova “Şahmat Klubu” verilişinin aparıcısı olmağı təklif etdikdə , o yalnız qarşısına bir məqsəd qoymuşdu-televiziya vasitəsi ilə tamaşaçılara şahmat oynamağı öyrətmək. Hər verilişdə fiqurların gedişləri qaydaları izah edilirdi. Növbəti verilişdə əvvəlki öyrədilən fiqurla bərabər 2-ci fiqur, sonra növbəti verilişdə 2 əvvəlki fiqurla 3-cü fiqur və s. Beləliklə. İstənilən  verilişə baxanlar əvvəlki bütün fiqurların gedişini öyrənə bilirdi. Verilişlərdə o dövrün tanınmış Azərbaycan şahmatçıları, şahmat tarixçiləri hətta istedadlı uşaqlar bu oyunun Azərbaycanda kütləvi hal almasının bünövrəsini qoydular.

• AZTV Faiq Həsənovun 85 illik yubileyi münasibətilə “ Fiqurların hakimi” adlı sənədli film çəkmişdir.

• "Faiq Həsən ilə müsahibə". sportnews.az. İstifadə tarixi: 14 avq 2025.
• "Fiqurlarin hakimi - Faiq Həsənov". www.youtube.com. İstifadə tarixi: 18 avq 2025.