Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinFəzli İsfahani Xuzani (fars. فضلی اصفهانی خوزانی; 1592 – XVII əsr) — Səfəvilər dövrünün nüfuzlu şəxslərindən biri, Səfəvi tarixçisi. O, Səfəvi xanədanının 1501-ci ildə Şah I İsmayıl tərəfindən (1501–1524-cü illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) qurulmasından Şah I Abbasın (1588–1629-cu illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) ölümünə qədərki dövrünü əhatə edən "Əfzəl ət-təvarix" salnaməsi ilə tanınır.[1][2]
| Fəzli İsfahani Xuzani | |
|---|---|
| fars. فضلی اصفهانی | |
| Doğum tarixi | 1592 |
| Vəfat tarixi | XVII əsr |
Fəzli İsfahani Xuzani 1593-cü ildə anadan olmuşdur. Fəzli Xuzaninin əcdadları, o cümlədən Şah Mahmud, XV əsrin ortalarında Bağdaddan köçərək İsfahanın Xuzan mahalında məskunlaşmışlar.[3] 1503-cü ilə gəldikdə isə Xuzani ailəsi artıq Səfəvi sarayının hakim zümrəsinə daxil olmuşdu və Şah İsmayılı fəal şəkildə dəstəkləyirdi. Yar Əhməd Xuzani Şah İsmayılın etimadını qazanaraq İsfahan və Nətənz bölgələrindəki Xuzan və Xupəyyə mahallarının idarəsini almış, 1509-cu ildə isə vəkil (naib, canişin) vəzifəsinə təyin edilmişdi. Fəzlinin babası Məsihəddin Ruhullah Xuzani İsfahani (v. 1570) bir sıra mühüm inzibati vəzifələrdə çalışmış, 1533–1570 illəri arasında Məşhədin vəziri, həmçinin Xorasan və Gilan vilayətlərinin vəziri və İmam Rza türbəsinin nəzarətçisi (nazir) olmuşdur.[4] Atası Zeynəlabidin isə orta səviyyəli dövlət məmuru idi və Səfəvi şahzadələrindən bir neçəsinə, o cümlədən Şah Təhmasibin oğlu Məhəmməd Mirzəyə (v. 1577) xidmət etmişdi. Anası məşhur Xaki Şirazi ailəsinə mənsub idi. Onun ana əmisi Məhəmməd Salih Xaki Şirazi, sonradan atasının qardaşı Mirzə Can bəy Xuzani İsfahani (v. 1607) tərəfindən əvəz olunmuşdu.
Fəzli İsfahani Xuzani uşaqlıq illərini Azərbaycan bölgəsində – əsasən Gəncə, Şəki və Qarabağda keçirmiş, bu əraziləri öz xatirələrində “Türkistan” adlandırmış[5] və orada böyüməyi müəyyən “çatışmazlıq” kimi dəyərləndirmişdir.[6] Buna baxmayaraq, o, Səfəvi inzibati aparatında dövlət qulluğuna daxil olmuşdur. 1617-ci ildə Şah Abbas tərəfindən Bərdədə əyalət vəziri təyin edilmiş və Paykar xan İyirmidördün tabeliyində xidmət etmişdir. Daha sonra o, Gürcüstan, Bərdə, Səfəvi şahının şahinçiliyi (şikarxana) və xassə torpaqları üzrə inzibati vəzifələrdə çalışmışdır. Gürcüstandakı fəaliyyəti çərçivəsində Kaxetinin altı illik üsyan və dağıntılardan sonra yenidən abadlaşdırılması, minlərlə türkmən ailəsinin (İyirmidördlər, Ayrımlar, Dülqədirlilər, Süleyman Hacılular və b.) məskunlaşdırılması, kənd təsərrüfatının bərpası və bölgədən gələn ipək gəlirlərinin Səfəvi xəzinəsinə yönəldilməsi kimi mühüm vəzifələri icra etmişdir. O, həmçinin hərbi əməliyyatlarda da iştirak etmişdir. 1616-cı ildə Səfəvi ordusu ilə birlikdə Zəgəm qalasının alınması yürüşündə iştirak etmiş, burada logistika və döyüş itkisi uçotu, həmçinin qənimətlərin qeydiyyatı ilə məşğul olmuşdur. Öz qeydlərində 700 nəfərin əsir alındığını, 2000 nəfərin isə edam edildiyini yazır. Lakin Fəzlinin Gürcüstandakı fəaliyyəti 1625-ci ildə Giorgi Saakadzenin rəhbərlik etdiyi üsyan nəticəsində başa çatmışdır. Üsyan zamanı Səfəvi qüvvələri qətliama məruz qalmış, Paykar xan qaçmış, Fəzli isə çətinliklə canını qurtarmış və bir neçə uşağı xilas edə bilmişdir. Kaxetinin itirilməsindən sonra saraya qayıtmış və yeni təyinat gözləmişdir. Sonradan o, Təhmasb Tarxan Qulu xanın dövründə Kirman vilayətinin vəziri təyin olunmuş, lakin həmin ilin sonlarında hamisinin vəfat etməsindən sonra onun fəaliyyəti barədə məlumatlar qeyri-müəyyəndir. 1639–1640-cı illərdə Fəzli artıq Dekkan (Hindistan) bölgəsində, Moğol imperiyası ərazisində yaşayırdı. Məhz orada o, “Əfzəl ət-təvarix” əsərinin ikinci cildini tamamlamışdır. Onun Hindistana köçməsinin səbəbi dəqiq məlum deyil, lakin həmin dövrdə bir çox Səfəvi zadəganları Baburilər sarayında himayə axtarırdılar. Onun qohumu Baqir xan (Nəcm əs-Sani nəslindən) əvvəllər Hindistana köçərək Əkbər və Cahangir dövrlərində nüfuz sahibi olmuşdu.[3] Fəzlinin oğlu Nəcməddin Əhməd, Baqir xanın qızı ilə evlənmiş və Moğol sarayında xidmətə qəbul edilmişdir. O, daha sonra “Tiraz əl-əxbar” adlı əsəri yazmış, bu əsəri Aləmgir (Övrəngzib)ə ithaf etmişdir. Fəzli Xuzaninin sonrakı həyatı haqqında məlumat azdır, lakin onun əsərləri Səfəvi idarəçiliyinin mexanizmləri, dövrün intellektual mühiti və xüsusilə Şah Abbas dövrü İranı haqqında dəyərli məlumatlar təqdim edir.
Fəzli Xuzaninin “Əfzəl ət-təvarix” əsəri yalnız tarixi salnamə deyil, həm də Səfəvi dövrü idarəetmə sisteminin, iqtisadi siyasətin və mədəni-siyasi əlaqələrin elmi baxımdan qiymətli mənbələrindən biri hesab olunur.
- ↑ Maeda, Hirotake. The forced migrations and reorganisation of the regional order in the Caucasus by Safavid Iran: Preconditions and developments described by Fazli Khuzani // Ieda, Osamu; Uyama, Tomohiko (redaktorlar ). Reconstruction and interaction of Slavic Eurasia and its neighbouring worlds (PDF). Slavic Eurasian Studies, No.10. Sapporo: Slavic Research Centre, Hokkaido University. 2006. 242, 245–246. ISBN 4938637391. 8 noyabr 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 19 aprel 2022.
- ↑ Newman, Andrew J. Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. I.B.Tauris. 2008. 1–281. ISBN 9780857716613. 13 aprel 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 aprel 2022.
- ↑ 1 2 Abrahams, Simin (1999). "Historiographical study and annotated translation of volume 2 of the Afzal al-Tavarikh by Fazil Khuzani al-Isfahani"
- ↑ Dale, Stephen Frederic (2017). "Khuzani Isfahani Fazli Beg, A Chronicle of the Reign of Shah 'Abbas, Ghereghlou Kioumars (ed.) with an Introduction by Kioumars Ghereghlou and Charles Melville. Cambridge, Gibb Memorial Trust, 2015". Bulletin critique des Annales islamologiques. 31 (1): 91–93.
- ↑ Meredith-Owens, G. M. "A Short Account of the First Volume of the Afẓal Ul-Tavārīkh of Faẓlī Iṣfahānī and Its Author". The British Museum Quarterly (ingilis). 25 (1/2). 1962: 24. doi:10.2307/4422732. JSTOR 4422732.
- ↑ Dale, Stephen Frederic. "Khuzani Isfahani Fazli Beg, A Chronicle of the Reign of Shah 'Abbas, Ghereghlou Kioumars (ed.) with an Introduction by Kioumars Ghereghlou and Charles Melville. Cambridge, Gibb Memorial Trust, 2015". Bulletin critique des Annales islamologiques. 31 (1). 2017: 91–93.