Fəthdən əvvəlki Macarıstan (ing. History of Hungary before the Hungarian conquest) — Macarların IX əsrdə Karpat hövzəsinə köç etməsindən əvvəlki dövr. Bu dövrdə bölgə müxtəlif xalqlar və dövlətlər tərəfindən idarə olunmuş, xüsusilə də Roma imperiyasının təsiri altında mühüm dəyişikliklər yaşamışdır.[1]
Macarıstan ərazisində məlum olan ilk insan izləri Homo heidelbergensis növünə aid edilir,[2] lakin bu bölgədə 100 000 il əvvəl yaşamış neandertallara qədər insan məskənlərinə dair dəlillər azdır və ya ümumiyyətlə yoxdur.[3] Anatomik cəhətdən müasir insanlar e.ə. 30 000-ci ildən əvvəl Karpat hövzəsinə köç etmiş və Orinyak mədəniyyətinə mənsub olmuşlar. Daş dövrünün qalan hissəsində arxeoloji dəlillər ya çox azdır, ya da hələ tam tədqiq edilməmişdir. Bununla yanaşı, xətti keramika mədəniyyəti (təxminən e.ə. 5500–4500), "bağçılıq tipli sivilizasiya", bölgədə ilk dəfə kənd təsərrüfatını tətbiq etmişdir. Mis və Tunc dövrlərində bölgədə üç əsas mədəniyyət mövcud olmuşdur:[4] Baden mədəniyyəti, Mako mədəniyyəti, Ottoman mədəniyyəti (Osmanlı türkləri ilə əlaqəsi yoxdur). Bu dövrdə ən mühüm yenilik metal emalı olmuşdur. Baden mədəniyyəti kremasiya (meyitlərin yandırılması) adətini yaymış və Baltik dənizindən İrana qədər uzaq regionlarla ticarət əlaqələri qurmuşdur. Tunc dövrünün sonunda bölgədə baş verən böyük dəyişikliklər yerli, nisbətən inkişaf etmiş sivilizasiyanın süqutuna səbəb olmuşdur. Dəmir dövrünün başlanğıcı isə bölgəyə qədim İran mənşəli olduğu güman edilən köçəri hind-avropa tayfalarının kütləvi axını ilə müşayiət edilmişdir.[5]
E.ə. 100-cü ilə qədər Karpat hövzəsinin böyük hissəsini müxtəlif kelt tayfaları və ya keltləşmiş xalqlar tutmuşdur. Onların arasında Hallstatt mədəniyyətinin varisləri, tavriskilər, boyilər və panoniyalılar olmuşdur.[6]
Roma İmperiyasının bölgəyə ilk hücumları e.ə. 156-70-ci illər arasında baş vermişdir, lakin torpaqların tədricən fəth edilməsi Daçiya kralı Burebistanın güclənməsi ilə müvəqqəti dayandırılmışdır. Burebista krallığını indiki Slovakiyanın bəzi ərazilərinə qədər genişləndirmişdi.[7] Lakin onun hakimiyyəti uzun sürmədi və e.ə. 9-cu ilə qədər romalılar bütün regionu fəth edərək Panoniyanı yaratdılar.[8][9] Bu əyalət əvvəlcə İllirikumun subprovinsiyası, daha sonra isə müstəqil Roma əyaləti olmuşdur. Roma hakimiyyəti dövründə Buda, Dyör və Şopron kimi müasir şəhərlər əsası qoyulmuşdur. IV əsrdə xristianlıq yayılmış və rəsmi dövlət dini elan olunmuşdur.[10]
Hunlar kimi, avarlar da Karpat hövzəsində güclü bir dövlət qurdular və qonşularına ciddi təhlükə yaratdılar. Lakin VIII əsrin sonunda onların imperiyası həm xarici hücumlar, həm də daxili çəkişmələr nəticəsində süqut etmişdir. 800-cü ildən sonra Avar hakimiyyəti zəiflədi, lakin onların əhalisi Macar fəthinə qədər bölgədə qaldı. Avar dövründən sonra bölgə Şərqi Frankiya krallığı və Birinci Bolqarıstan imperiyası arasında bölüşdürüldü. Şimali-şərq hissəsi isə Nitra Slavyan knyazlığının nəzarətinə keçmişdir. Bu dövlət macar tayfaları IX əsrin sonlarında gələnə qədər mövcud olmuşdur.[11]
Roma imperiyası Macarıstan torpaqlarına e.ə. I əsrin sonlarından etibarən maraq göstərməyə başlamışdır. O dövrdə bu ərazidə kelt tayfaları (Boylər, Eraviskilər və s.) məskunlaşmışdı.[12] Lakin e.ə. 35-ci ildə Roma ordusu Dunay çayına qədər irəlilədi və burada yeni əraziləri nəzarətə almağa başladı. E.ə. 9-cu ildə Roma ordusu Dunay çayının cənub hissəsindəki torpaqları ələ keçirdi[13] və burada Pannoniya adlı yeni əyalət qurulmuşdur. Bu əyalət indiki Macarıstanın qərb hissəsini, Avstriyanın şərqini, Sloveniyanı və Xorvatiyanın bir hissəsini əhatə edirdi.[14]
Roma hakimiyyəti dövründə Pannoniya ticarət və şəhərsalma inkişaf etmişdir. Akvink (indiki Budapeşt ərazisində) və Sopianae (indiki Peç) kimi iri şəhərlər qurulmuşdur.[15] Roma mədəniyyəti geniş yayıldı. Latın dili, Roma hüququ və şəhər infrastrukturu yerli xalqlar arasında qəbul edilmişdir. Dunay çayı boyunca legion düşərgələri inşa edildi və bu ərazi imperiyanın şimal sərhədini (Limes Romanus) təşkil edirdi.
Roma dövründə yerli tayfalar arasında bir neçə üsyan baş vermişdir.[16] Ən mühüm üsyanlardan biri 69-70-ci illərdə Batavian üsyanı zamanı Pannoniya ordularının iştirak etdiyi qiyam idi. Lakin Roma ordusu üsyanları yatırdı və əyalətdə daha güclü nəzarət tətbiq etdi. III-IV əsrlərdə Roma imperiyası daxili çəkişmələr və barbar hücumları ilə zəifləməyə başladı.[17] 375-ci ildə Hunların Avropaya yürüşü ilə Roma imperiyasının sərhədləri daha da təhlükə altına düşdü. IV əsrin sonlarında Hun hökmdarı Atilla Pannoniya ərazisini nəzarətə götürdü və Roma ordusunu buradan sıxışdırdı. Bu dövrdən sonra bölgə artıq Roma hakimiyyətindən çıxdı və Hunların idarəsi altına keçdi. Nəticədə, Roma dövrü başa çatmış və Macarıstan ərazisi yeni etnik və siyasi dəyişikliklərə məruz qalmışdır.[18]
- ↑ "Ritual and Memory: Neolithic Era and Copper Age". Institute for the Study of the Ancient World. 2022. 2025-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-04.
- ↑ Bondar, Maria. "Prehistoric wagon models in the Carpathian Basin, 3500-1500 BC". 2012.
- ↑ "Bronzkor, p.139" (PDF). 2023-11-20 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-04-04.
- ↑ "Hajdúsámson hoard". Institute for the Study of the Ancient World. 2022. 2024-09-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-04.
- ↑ "Hajdúsámson sword, Hungary, 1700-1600 BC".
- ↑ "Situla". Institute for the Study of the Ancient World. 2022. 2025-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-04.
- ↑ "Bird-shaped lamp, 1200-900 BCE". Institute for the Study of the Ancient World. 21 September 2022. 17 September 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 April 2025.
- ↑ Benda, Kálmán (General Editor). Magyarország történeti kronológiája – I. kötet: A kezdetektől 1526-ig. Budapest: Akadémiai Kiadó. 1981. səh. 350. ISBN 963-05-2661-1.
- ↑ Kristó, Gyula. Magyarország története - 895-1301 The History of Hungary - From 895 to 1301. Budapest: Osiris. 1998. səh. 316. ISBN 963-379-442-0.
- ↑ Török, Tibor. "Integrating Linguistic, Archaeological and Genetic Perspectives Unfold the Origin of Ugrians". Genes. 14 (7). 26 June 2023: 1345. doi:10.3390/genes14071345. PMC 10379071 (#bad_pmc). PMID 37510249 (#bad_pmid).
- ↑ Köpeczi, Béla (General Editor); Makkai, László; Mócsy, András; Szász, Zoltán; Barta, Gábor (Assistant Editor), redaktorlar History of Transylvania. Budapest: Akadémiai Kiadó. 1994. ISBN 963-05-6703-2. 2007-12-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-04.
- ↑ Tóth, Endre. The Population: Dacians and Settlers // History of Transylvania Volume I. From the Beginnings to 1606 – II. Transylvania in Prehistory and Antiquity – 3. The Roman Province of Dacia (English). New York: Columbia University Press, (The Hungarian original by Institute of History Of The Hungarian Academy of Sciences). 2001. ISBN 0-88033-479-7. 2024-05-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-04.
- ↑ Mócsy, András. The Beginning of the Dark Age // Frere, Sheppard (redaktor). Pannonia and Upper Moesia – A history of the Middle Danube Provinces of the Roman Empire. London and Boston: Routledge & Kegan Paul Ltd. 1974. 339–358. ISBN 978-0-415-74582-6.
- ↑ Thuróczy, János. A magyarok krónikája [Chronicle of the Hungarians] (Hungarian). Horváth, János tərəfindən tərcümə olunub. Magyar Helikon. 1918. 2025-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-04.
- ↑ Straub, Péter. A Keszthely-kultúra kronológiai és etnikai hátterének újabb alternetívája [The chronological and ethnic background of the Keszthely culture, and new alternatives]. Zalai Múzeum. 1999.
- ↑ Kristó, Gyula (1996). Hungarian History in the Ninth Century. Szeged: Szegedi Középkorász Műhely. p. 229. ISBN 963-482-113-8."2500Ft – Hungarian History in the ninth Century – Hist?riaantik K?nyvesh?z". 2011-07-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-10-06.
- ↑ Gimbutas, Marija. The Civilization of the Goddess: The World of Old Europe. Harper San Francisco. 1991. ISBN 9780062503688.
- ↑ Cunliffe, Barry (Editor). The Oxford Illustrated History of Prehistoric Europe. Oxford University Press. 1997. ISBN 978-0-19-285441-4.
- Adams, Brian. The Bükk Mountain Szeletian: Old and New Views on "Transitional" Material from the Eponymous Site of the Szeletian // Camps, Marta; Chauhan, Parth R. (redaktorlar ). Sourcebook of Paleolithic Transitions. Springer. 2009. 427–440. ISBN 978-0-387-76487-0.
- Kontler, László. Millennium in Central Europe: A History of Hungary. Atlantisz Publishing House. 1999. ISBN 963-9165-37-9.
- Kovács, Tibor; Tóth, István; Bálint, Csanád. Magyarország a honfoglalás előtt [Hungary before the Hungarian Conquest] // Solymosi, László (redaktor). Magyarország történeti kronológiája, I: a kezdetektől 1526-ig [Historical Chronology of Hungary, Volume I: From the Beginning to 1526] (macar). Akadémiai Kiadó. 1981. 13–52. ISBN 963-05-2661-1.
- Makkai, László. Hungary before the Hungarian conquest // Sugar, Peter F.; Hanák, Péter; Frank, Tibor (redaktorlar ). A History of Hungary. Indiana University Press. 1994. 1–7. ISBN 963-7081-01-1.
- Molnár, Miklós. A Concise History of Hungary. Cambridge University Press. 2001. ISBN 978-0-521-66736-4.
- Visy, Zsolt (Editor-in-Chief). Hungarian Archaeology at the Turn of the Millennium. Ministry of National Cultural Heritage, Teleki László Foundation. 2003. ISBN 963-86291-8-5.
Vikianbarda Fəthdən əvvəlki Macarıstan ilə əlaqəli mediafayllar var.- A History of Hungary- By the Hungarian Ministry of Tourism Arxivləşdirilib 2006-03-18 at the Wayback Machine
- Hungary Before the Hungarians
