Fərqanə vilayəti (Rusiya imperiyası)

Əhali əsasən Fərqanə vadisində yaşayırdı, burada dağların ətəyində əhalinin sıxlığı o zamankı İngiltərədəki kimi olan bütöv bir mədəni oazis silsiləsi yerləşirdi. Dağlar daha az məskunlaşmışdı və yüksək dağlar - Alay və Pamir - demək olar ki, boş qalmışdı. Pamir istisna olmaqla - 17 nəfər, bütün bölgədə 1 km²-ə 9,7 nəfər, mədəni oazislərdə - ən azı 135 nəfər; Pamirdə 1 sakinə təxminən 26 km² sahə düşür. Pamirsiz, Fərqanə vilayəti Türküstan vilayətləri arasında əhalinin ən sıx məskunlaşdığı vilayətdir.

Etnoqrafik cəhətdən əhali arilərlə türk-monqolların mübarizəsi nəticəsində qarışmanın nəticəsidir. Qədim zamanlardan Fərqanənin yerli sakinlərini təşkil edən arilər bir neçə əsrlər boyu ardıcıl olaraq çinlilər, ərəblər, türklər və monqollar tərəfindən tabe edilmiş, dağlara sıxışdırılmış və burada onların qalıqları günümüzə qədər gəlib çatmışdır.

O dövrdə əsas millətlər sartlar, qırğızlar, özbəklər, taciklər idi. Sart 15-19-cu əsrlərdə Orta Asiya əhalisinin bir hissəsinin ümumi adıdır. “Sart” adı bölgənin şəhər və kəndlərinin oturaq sakinləri ilə müqayisədə, əsasən özbəklər və aran taciklərinə, əsasən Orta Asiyanın köçəri hissəsi, yəni qırğızlar və qazaxlar tərəfindən istifadə olunurdu.

1897-ci ildə Rusiya İmperiyasında əhalinin ilk ümumi siyahıyaalınması aparılarkən, əhalini ana dillərinə və Rusiya imperiyasının əyalətlərinə görə bölərkən sartlar qırğızlardan^[2], özbəklərdən, taciklərdən, qaraqalpaqlardan, kaşqarlardan və qıpçaqlardan^[2] ayrı sayılırdı. Qoşunlar nəzərə alınmadan 9750 nəfər rus əhalisi yaşayırdı.

İlk rus qəsəbəsi Pokrovskoye 1893-cü ildə kəndi kimi salınmışdır. 1900-cü ilin əvvəllərində Fərqanə vadisində 566 təsərrüfat və 2119 nəfər əhalisi olan 10 rus yaşayış məntəqəsi var idi. 1900-cü ildə daha bir rus məskəni əlavə edildi. Təxminən 1% təşkil edən ruslar istisna olmaqla bütün əhali sünni İslamı qəbul edir.

Fərqanə vilayətində 1.572.214 nəfər, ən çoxsaylı xalqlar:

• sartlar — 788 989
• türklər - 261.234 (müxtəlif tayfalar),
• qırğız - 201.579 (qaraqırız),
• özbəklər - 153.780 (əsasən Mingi tayfası)
• taciklər - 114 081,
• Kaşqarlar - 14.915,
• ruslar - 9842,
• Qıpçaqlar - 7584 nəfər.

Vilayətin mineral sərvətləri zəif tədqiq edilmiş və zəif istismar edilmişdir. Qədim dövrlərdən bəri kinovar civə yataqları məlumdur. Artıq 19-cu əsrin sonlarında məlum idi ki, bu bölgədə firuzə, qızıl, gümüş, mis, qurğuşun, dəmir, kükürd, mərmər, gips, selitra, duz, neft, ozokerit, qrafit və s. rast gəlinir. Neft yataqlarının sistemli işlənməsinə yalnız 1901-ci ilin sonunda başlanıldı, baxmayaraq ki, əvvəllər ayrı-ayrı quyular mövcud idi. Bir çox yerdə daş kömürə də rast gəlinirdi; keyfiyyətinə görə heç bir fərqi olmayan kömür yalnız yanacaq üçün istifadə olunurdu.

1885-ci ildə Cəlal-Abad kəndi yaxınlığında Əndican qəzasında yerləşən “Xəzrət-Əyub” mineral bulaqlarında sanitar stansiya tikilmiş, mövsümdə 25 nəfərlik hərbixəstəxana istifadəyə verilmişdir.