Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinFərdi sahibkarlıq — bir şəxs tərəfindən idarə olunan və mülkiyyəti ona məxsus olan ən sadə biznes formasıdır. Bu sahibkarlıq növündə hüquqi şəxs yaradılmadan fəaliyyət göstərilir və bütün gəlir, zərər, aktiv və öhdəliklər sahibkarın özünə məxsus olur. Fərdi sahibkar həm biznesin sahibi, həm də onun idarəedicisidir.[1]
Fərdi sahibkarlıq bir çox ölkələrdə ən çox rast gəlinən biznes formalarından biridir, çünki onun yaradılması üçün minimal sənədləşmə və hüquqi prosedur tələb olunur. Bu formanın əsas üstünlüyü tam nəzarət və qərarvermə azadlığıdır, çünki sahibkar bütün qərarları özü verir və qazancın hamısını özü əldə edir.
Lakin bu modelin mənfi cəhəti ondan ibarətdir ki, sahibkarın məsuliyyəti məhdudlaşdırılmamışdır — yəni biznesin borclarına görə şəxsi əmlakı ilə cavabdeh olur. Bu xüsusiyyət onu məhdud məsuliyyətli cəmiyyət və ya korporasiya kimi hüquqi formalardan fərqləndirir.[2]
Fərdi sahibkarlıq adətən kiçik ticarət müəssisələri, xidmət sahələri və sənətkarlıq fəaliyyətləri üçün seçilir. Belə sahibkarlar tez-tez yerli səviyyədə fəaliyyət göstərir və öz müştəri bazalarına şəxsi münasibətlər əsasında xidmət edirlər.
Fərdi sahibkarların qeydiyyatı bir çox ölkələrdə yerli və ya milli vergi orqanlarında aparılır. Azərbaycanda fərdi sahibkarlıq fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi və Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında qanun ilə tənzimlənir.
Tarixi baxımdan fərdi sahibkarlıq insan iqtisadi fəaliyyətinin ən qədim formalarından biridir. İlk ticarət və sənətkarlıq növləri məhz fərdi şəxslər tərəfindən həyata keçirilmiş və bu model əsrlər boyu bazar münasibətlərinin əsasını təşkil etmişdir.
Bu sahibkarlıq forması, müasir dövrdə də, xüsusilə mikroiqtisadiyyat səviyyəsində və özünüməşğulluq təşəbbüslərində əhəmiyyətli rol oynayır. O, həm iqtisadi azadlığın, həm də şəxsi məsuliyyətin təcəssümü kimi qiymətləndirilir.[3]
Fərdi sahibkarlıq bir çox hallarda sahibkar üçün çevik və sadə idarəetmə forması yaradır. Əsas üstünlüyü ondan ibarətdir ki, sahibkar bütün qərarları özü verir və gəlirin tam sahibi olur. Biznesin idarə olunması üçün direktorlar şurası və ya ortaq tələb olunmur. Fərdi sahibkar fəaliyyət istiqamətini istənilən vaxt dəyişə və bazar şəraitinə tez uyğunlaşa bilər.
Digər üstünlük minimal qeydiyyat və vergi prosedurlarının olmasıdır, bu da kiçik bizneslərin yaranmasını asanlaşdırır. Fərdi sahibkarlar, adətən, aşağı xərclərlə fəaliyyət göstərdiyi üçün daha rəqabətli qiymətlər təklif edə bilirlər. Onların müştərilərlə münasibəti şəxsidir, bu da etimadı artırır.
Lakin çatışmazlıqlar da az deyil. Ən mühüm çatışmazlıq — məhdudlaşdırılmamış məsuliyyət prinsipidir: sahibkar şirkətin borclarına görə şəxsi əmlakı ilə cavabdeh olur. Bundan əlavə, maliyyə resurslarına çıxış məhduddur, çünki banklar və investorlar fərdi sahibkarlığa az etibar edirlər.
İş yükü və qərarvermə məsuliyyəti tam sahibkarın üzərinə düşür. Biznes böyüdükcə idarəetmə və vergi məsələləri çətinləşə bilər. Həmçinin, sahibkarın xəstələnməsi və ya fəaliyyəti dayandırması biznesin tam dayanmasına səbəb ola bilər. Fərdi sahibkarlıq kiçik və şəxsi miqyasda ən effektiv, lakin böyümə potensialı məhdud bir model hesab olunur.[4]
Niderlandda fərdi sahibkarlıq “Eenmanszaak” adlanır və Ticarət Palatasında qeydiyyatdan keçməlidir. Sahibkar qeydiyyatdan sonra vergi identifikasiya nömrəsi alır. Fəaliyyətin qanuni sayılması üçün sahibkar illik gəlirini vergi bəyannaməsi ilə təqdim etməlidir. Bu modeldə sahibkarın gəliri birbaşa onun şəxsi gəliri kimi vergiyə cəlb olunur. Əlavə olaraq, Niderland fərdi sahibkarlara sosial sığorta və pensiya ödənişləri üçün müəyyən güzəştlər təqdim edir.[5]
Hökumət “KvK” adlı elektron sistem vasitəsilə qeydiyyatı asanlaşdırıb. Sahibkar fəaliyyətinə başladığı andan etibarən ƏDV ödəyicisi ola bilər.
Əgər sahibkar illik dövriyyəsi müəyyən həddi keçmirsə, sadələşdirilmiş vergi rejimindən istifadə edə bilər. Fərdi sahibkarlığın bağlanması da sadə qaydada həyata keçirilir.
Bu model əsasən kiçik xidmət sektoru və yerli ticarət üçün əlverişlidir. Dövlət həmçinin startap sahibkarlarına vergi güzəştləri təqdim edir. Niderlandda fərdi sahibkarların hüquqi məsuliyyəti tam şəxsi mülkiyyətlə məhduddur.[6]
İrlandiyada fərdi sahibkarlıq “Sole Trader” kimi tanınır və qeydiyyat Companies Registration Office vasitəsilə aparılır. Qeydiyyat prosesi onlayn şəkildə həyata keçirilir və cəmi bir neçə gün çəkir. Sahibkar öz biznes adını və fəaliyyət sahəsini dövlət orqanına bildirir. Onun gəlirləri şəxsiyyətinə bağlı olaraq gəlir vergisi altında hesablanır.[7]
İrlandiyada fərdi sahibkarlıq üçün illik hesabat təqdim etmək məcburi deyil, lakin vergi öhdəlikləri mütləqdir. Sahibkar Sosial sığorta ödənişləri və ƏDV üçün qeydiyyatdan keçə bilər. Bu modelin üstünlüyü idarəetmənin sadəliyi və aşağı inzibati xərclərdir. Hökumət startaplar üçün “Start Your Own Business Relief” adlı güzəşt proqramı təqdim edir.
İrlandiyada fərdi sahibkar həmçinin işçi işə götürə bilər və bunun üçün xüsusi “PAYE” sistemi mövcuddur. Fərdi sahibkarlığın mənfi tərəfi isə borclara görə şəxsi məsuliyyət və maliyyə dəstəyi məhdudiyyətidir.
Malayziyada fərdi sahibkarlıq “Sole Proprietor” kimi tanınır və Companies Commission of Malaysia (SSM) tərəfindən qeydiyyata alınır. Qeydiyyat prosesi onlayn “EzBiz” platformasında həyata keçirilir. Fərdi sahibkar yalnız bir hüquqi şəxs kimi çıxış edə bilər və şəxsi aktivləri biznes borclarına görə risk altındadır. Qeydiyyatdan sonra sahibkar illik lisenziya haqqı ödəməlidir.[8]
Malayziyada fərdi sahibkarın gəliri şəxsi gəlir kimi vergiyə cəlb olunur. Əgər dövriyyə müəyyən məbləğdən çoxdursa, sahibkar ƏDV üçün qeydiyyatdan keçməlidir. Hökumət mikro və kiçik biznesləri dəstəkləmək məqsədilə xüsusi kredit və təlim proqramları həyata keçirir. Fərdi sahibkar istədiyi vaxt biznesini ləğv edə və ya dəyişdirə bilər. Bu model xüsusilə kiçik ticarət, yeməkxana və xidmət sektorunda geniş yayılıb.[9]
Fərdi sahibkarlığın qeydiyyatı ölkədən ölkəyə fərqlənsə də, ümumilikdə sadə prosedurlara əsaslanır. Əsas mərhələlərə sahibkarın şəxsiyyətinin təsdiqi, biznes adının seçilməsi və vergi qeydiyyatı daxildir. Bir çox dövlətlər elektron qeydiyyat sistemləri tətbiq edərək bu prosesi sürətləndiriblər. Qeydiyyat zamanı sahibkar fəaliyyət növünü və iş yerinin ünvanını göstərir. Vergi orqanı tərəfindən ona xüsusi identifikasiya nömrəsi verilir. Qeydiyyatdan sonra sahibkarın fəaliyyətinə hüquqi əsas yaranır.[10]
Azərbaycanda bu proses Dövlət Vergi Xidməti vasitəsilə aparılır və elektron hökumət portalı üzərindən mümkündür. Qeydiyyat prosesi bir neçə iş günü çəkir və sahibkara vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsi təqdim olunur.[11]
Əlavə dəyər vergisi (ƏDV) fərdi sahibkarların fəaliyyətində mühüm yer tutur. Sahibkarın illik dövriyyəsi müəyyən məbləğdən çox olduqda, ƏDV qeydiyyatı məcburi olur. Bu vergi istehlakdan toplanır və sahibkar dövlət adından onu alır. Sahibkar mütəmadi olaraq ƏDV bəyannamələri təqdim etməlidir.[12]
Bir çox ölkələrdə kiçik dövriyyəli fərdi sahibkarlar üçün ƏDV güzəştləri və ya azadlıqları mövcuddur. ƏDV-nin düzgün hesablanmaması cərimə ilə nəticələnə bilər. Bu vergi həmçinin biznes şəffaflığını artırır və rəsmi uçotu təşviq edir.
Fərdi sahibkar yalnız öz fəaliyyəti ilə məşğul olmur, eyni zamanda işçiləri işə götürə bilər. İşəgötürmə prosesi zamanı sahibkar əmək müqaviləsi bağlamalı və işçilərin hüquqlarını qorumağa borcludur.[13] Hər bir işçi üçün əmək haqqı hesablanmalı və dövlət sosial sığorta fonduna müvafiq ödənişlər edilməlidir. Fərdi sahibkar işçilərinin əmək kitabçası və stajının uçotunu aparır. Əmək qanunvericiliyinə görə, işçilərin məzuniyyət, sosial təminat və iş şəraiti hüquqları təmin edilməlidir. Bir çox ölkələrdə fərdi sahibkarların işəgötürmə prosesi elektron sistemlərlə asanlaşdırılıb. Məsələn, Avropa İttifaqı ölkələrində sahibkarlar işçi qəbulunu vergi orqanına onlayn şəkildə bildirirlər. Fərdi sahibkarlar həm daimi, həm də müvəqqəti işçiləri işə götürə bilər. Onlar həmçinin praktikant və könüllülərlə əməkdaşlıq edə bilirlər.[14]
İşçilərlə münasibətlərdə şəffaflıq və etimad biznesin davamlılığı üçün vacibdir. Sahibkarın işəgötürən kimi əsas öhdəliyi — əmək qanunlarına və təhlükəsizlik qaydalarına riayət etməkdir. Əmək müqaviləsinin pozulması və ya qeyri-qanuni işçi çalışdırılması ciddi cərimələrlə nəticələnə bilər. Fərdi sahibkarın işçiləri üçün sosial sığorta ödənişləri onun vergi öhdəliklərinə əlavə olunur. Bəzi dövlətlərdə, o cümlədən Azərbaycanda, fərdi sahibkarlar üçün mikro-sahibkarlıq rejimi mövcuddur və bu rejimdə vergi və sığorta yükü azaldılır.[12]
İşçi sayına görə fərdi sahibkarlıq kiçik və ya mikro müəssisə kimi təsnif edilə bilər. İşçilərin işdən çıxarılması və ya azaldılması hallarında sahibkar qanunla müəyyən edilmiş xəbərdarlıq müddətinə əməl etməlidir. Beləliklə, fərdi sahibkarın işəgötürən kimi rolu yalnız iqtisadi deyil, həm də sosial məsuliyyət daşıyır.[12]
Birləşmiş Krallıqda fərdi sahibkarlıq (sole trader) hüquqi baxımdan sadə və çevik biznes formasıdır. Sahibkar yalnız öz adı və ya qeydiyyatdan keçmiş ticarət adı ilə fəaliyyət göstərə bilər. Qeydiyyat prosesi HM Revenue and Customs (HMRC) tərəfindən həyata keçirilir. Sahibkarlar hər il gəlir vergisi bəyannaməsi təqdim etməli və sosial sığorta haqları ödəməlidirlər. Fərdi sahibkar işçi götürə və əmək müqavilələri bağlaya bilər.[15]
Sahibkarın məsuliyyəti məhdud deyil, yəni borclara görə şəxsi əmlakı ilə cavabdeh olur. Birləşmiş Krallıqda fərdi sahibkarlıq kiçik bizneslər və ailə müəssisələri üçün ən populyar formadır.[16] Sahibkarlar həmçinin ƏDV qeydiyyatı üçün müraciət edə bilərlər. Vergitutma sistemi gəlirdən asılı olaraq dəyişir və sadələşdirilmiş rejimlər mövcuddur.HMRC fərdi sahibkarlara mühasibatlıq və vergi bəyannamələri üçün onlayn xidmətlər təqdim edir. Sahibkar adını dəyişdirmək və ya fəaliyyətini dayandırmaq istədikdə bunu elektron sistem vasitəsilə bildirə bilər. Fərdi sahibkarlar öz işlərini daha sonra partnyorluq və ya məhdud məsuliyyətli şirkət formasına çevirə bilirlər.[17]
Birləşmiş Krallıqda bu modelin üstünlüyü çeviklik, az bürokratiya və aşağı başlanğıc xərclərdir. Lakin əsas mənfi cəhət şəxsi məsuliyyətin məhdudlaşdırılmamasıdır. Bu səbəbdən sahibkarlar çox vaxt kommersiya risklərini sığorta ilə azaldırlar.[18]
ABŞ-da fərdi sahibkarlıq ən çox yayılmış biznes növüdür. Onun yaradılması üçün rəsmi qeydiyyat çox vaxt tələb olunmur. Sahibkar sadəcə olaraq fəaliyyətə başlayır və gəlirlərini illik vergi bəyannaməsində göstərir. Vergilər Internal Revenue Service (IRS) tərəfindən toplanır. Sahibkar bütün biznes borclarına və hüquqi öhdəliklərə şəxsən cavabdehdir. ABŞ-da fərdi sahibkarlar tez-tez yerli və ya ştat səviyyəsində lisenziya almağa məcburdurlar. [19]Bəzi ştatlarda “Doing Business As” (DBA) adının qeydiyyatı tələb olunur.
Fərdi sahibkarlığın üstünlüyü onun sadəliyi və minimal vergi hesabatıdır. Lakin şəxsi məsuliyyətin məhdud olmaması bu modeli riskli edir. Sahibkar öz gəlirlərindən həm gəlir, həm də özünü məşğulluq vergisi ödəyir.[20] Kiçik bizneslər üçün federal və ştat səviyyəsində dəstək proqramları mövcuddur. ABŞ-da fərdi sahibkarlar daha sonra fəaliyyətlərini məhdud məsuliyyətli şirkət (LLC) kimi qeydiyyatdan keçirə bilərlər.[21]
Fərdi sahibkarlar üçün mühasibat uçotu nisbətən sadədir, lakin səhv bəyannamələr vergi yoxlamalarına səbəb ola bilər. ABŞ iqtisadi sistemində fərdi sahibkarlar innovasiya və özünü məşğulluğun əsas hissəsini təşkil edirlər. Bu model xüsusilə kiçik xidmət, ticarət və yaradıcılıq sahələrində geniş yayılmışdır.[22]
- ↑ "What is a sole proprietorship". Default (ingilis). İstifadə tarixi: 30 yanvar 2024.
- ↑ The Accountancy Partnership, Can a sole trader have employees? Arxivləşdirilib 2018-09-22 at the Wayback Machine published 10 March 2012, accessed 22 September 2018
- ↑ "What is the difference between a business being sole proprietor and a Limited Liability Company (LLC)? | Falmouth ME". www.falmouthme.org. İstifadə tarixi: 30 yanvar 2024.
- ↑ "Small Business.gov.au - How do I register my business name?". 20 avqust 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 iyul 2015.
- ↑ Business (V). O. C. Ferrell, Geoffrey A. Hirt, Linda Ferrell. 8 fevral 2016. ISBN 978-1-259-57814-4.
- ↑ Dutch Chamber of commerce, [1] Arxivləşdirilib 2019-12-17 at the Wayback Machine, Published 12 June 2019, accessed 17 December 2019
- ↑ Citizens Information Board, Starting a Business Arxivləşdirilib 2018-09-22 at the Wayback Machine, published 21 March 2018, accessed 22 September 2018
- ↑ "Registration of Business Act 1956". Companies Commission of Malaysia. İstifadə tarixi: 16 yanvar 2018.
- ↑ "Business, Profession and Trade Licensing Ordinance (Sarawak Chapter 33)". Betong Division Website. İstifadə tarixi: 16 yanvar 2018.
- ↑ "Sarawak Business Names Ordinance". Betong Division Website. İstifadə tarixi: 16 yanvar 2018.
- ↑ "Trades Licensing Ordinance [Sabah Chapter 144]" (PDF). Sabah State Attorney-General's Chambers.
- ↑ 1 2 3 "Responsibility of Business Owner" (PDF). Companies Commission of Malaysia. İstifadə tarixi: 16 yanvar 2018.
- ↑ "50882 peniaga online berdaftar dengan SSM". www.astroawani.com (malay). 21 may 2017. İstifadə tarixi: 16 yanvar 2018.
- ↑ "Starting a Sole Proprietorship/Partnership". Companies Commission of Malaysia. 9 may 2011. İstifadə tarixi: 16 yanvar 2018.
- ↑ "Getting Ready for GST – Registering for GST" (PDF). Royal Malaysian Customs Department. İstifadə tarixi: 16 yanvar 2018.
- ↑ "EPF - Employers - KWSP". www.kwsp.gov.my (malay). İstifadə tarixi: 16 yanvar 2018.
- ↑ "Employer & Employee Eligibility". www.perkeso.gov.my (ingilis). İstifadə tarixi: 16 yanvar 2018.
- ↑ "SSM: Unregistered businesses cannot sell products online - Nation | The Star Online". www.thestar.com.my. 26 yanvar 2016. İstifadə tarixi: 16 yanvar 2018.
- ↑ Business Link, Legal Structures: The Basics - Sole Trader Arxivləşdirilib 2012-10-15 at the Wayback Machine
- ↑ Get your NZBN Arxivləşdirilib 2018-12-25 at the Wayback Machine, accessed 25 December 2018
- ↑ New Zealand Ministry of Business, Innovation and Employment, Becoming a sole trader Arxivləşdirilib 2019-01-21 at the Wayback Machine, accessed 25 December 2018
- ↑ "Set up as self-employed (a 'sole trader'): step by step". GOV.UK (ingilis). İstifadə tarixi: 6 fevral 2023.
- Fərdi sahibkarların dövlət qeydiyyatı (Rusiya Federal Vergi Xidməti saytı)
- Rusiyada fərdi sahibkarların dövlət qeydiyyatı qaydası
- Rusiya Federal Vergi Xidmətinin fərdi sahibkarların uçota alınması ilə bağlı izahı
- 2001-ci il 8 avqust tarixli 129-FZ saylı Federal Qanun — "Hüquqi şəxslərin və fərdi sahibkarların dövlət qeydiyyatı haqqında"
- Rusiya Federasiyasının Mülki Məcəlləsi (fraqment). III fəsil — Vətəndaşlar (fiziki şəxslər)
- Onlayn kalkulyator: Nə vaxt vergiləri fərdi sahibkar kimi ödəmək sərfəlidir?
- Hüquqi şəxslərin və fərdi sahibkarların dövlət qeydiyyatı