Hacı ağa Fəqir Ordubadi

Hacıağa Fəqir Ordubadi 9 yanvar 1836-cı ildə Ordubad şəhərində, kiçik tacir ailəsində anadan olmuşdur. Fəqirin oğlu Məmməd Səid Ordubadi qeyd edir ki, Hacıağa Fəqir Mirzə Hatəm Ordubadinin nəvəsidir və ailə kökləri İranın Dizmar mahalının Üştibin kəndinə gedib çıxır. Bu ailə bir vaxtlar Həsənabad xanlarının təzyiqindən qaçaraq Ordubadda məskunlaşmışdır. Ailənin başçısı Məhəmməd bəy ticarətlə məşğul olduğundan, mütəmadi olaraq İranın müxtəlif şəhərlərinə – xüsusilə Təbriz, Marağa və Şiraza səfərlər edirdi. Həmin səfərlərə bəzən oğlu Hacıağanı da özü ilə aparırdı. Gənc yaşlarından müxtəlif mədəniyyət mühitlərinə daxil olması və fərqli ictimai proseslərin şahidi olması onun dünyagörüşünün formalaşmasına və gələcək intellektual inkişafına təsir etmişdir.^[2]

Firidun bəy Köçərlinin tədqiqatlarına əsasən, Fəqir Ordubadi Şirazda təhsil almış, ərəb və fars dillərini yüksək səviyyədə mənimsəmişdir. O, Şərq klassiklərinin — xüsusən Sədi, Hafiz, Xəyyam, Nizami və Füzulinin əsərləri ilə yaxından tanış olmuş, onların təsiri altında şeir sənətində yetişmişdir.^[3]

Hacıağa Fəqir Ordubadi 1831-ci ildə fəaliyyətə başlamış “Əncüməni-Şüəra” məclisinin fəal üzvlərindən biri olmuşdur. XIX əsrin ikinci yarısında, xüsusilə 1860–1880-ci illər arasında “Əncüməni-şüəra” məclisinin rəhbərliyi Hacıağa Fəqir Ordubadiyə keçmişdir. Onun rəhbərliyi altında məclisin fəaliyyəti yalnız lokal səviyyədə məhdudlaşmamış, Bakı, Lənkəran, Şamaxı, Qarabağ və xüsusilə Cənubi Azərbaycandakı digər ədəbi qurumlarla da sıx yaradıcılıq və ideya-estetik əlaqələr qurulmuşdur.^[4][5] O həmçinin S.Ə.Şirvani ilə dostluq etmiş, ona “Seyyida” rədifli mənzum mətub yazmışdır. Məktubunda “Əncüməni-Şüəra” məclisinin üzvlərindən bəhs etməklə yanaşı, yaşadığı yoxsulluq və çətinliklər barədə də şikayətlənmişdir. “Əncüməni-şüəra” məclisində Fəqirin fəal iştirakı onun ədəbi şəxsiyyətinin inkişafında həlledici olmuş, eyni zamanda ədəbi mühitin formalaşmasına mühüm töhfələr vermişdir.^[6][5]

Fəqirin tənqidi mövqeyi və şairlik istedadı ona qarşı dini xadimlərin və bəzi yerli hakimiyyət nümayəndələrinin qəzəbinə səbəb olmuşdur. Onun və yaxın dostu, həmkarı Məhəmməd Tağı Sidqi ilə birlikdə Ordubad kimi fanatik bir mühitdə avam camaat tərəfindən rəğbət görməməsi nəticəsində onlar uzun müddət buradan uzaqlaşaraq Türküstan və İranda yaşamağa məcbur olmuşlar. Bu illər onların ədəbi fəaliyyətinə də təsir göstərmişdir.^[1][4]

Fəqir vətənə qayıtdıqdan sonra da ictimai-siyasi tənqidlərindən geri çəkilməmiş, məktəb açmaqla maarifçilik işlərini davam etdirmişdir. Lakin dini mövhumatçıların və bəzi varlı şəxslərin təzyiqləri ilə üzləşmiş, bu təzyiqlər nəticəsində açdığı məktəbin şagirdləri başqa məktəbə üz tutmuş, nəticədə məktəbini bağlamağa məcbur olmuşdur. Həmçinin, şairin atasının və digər yaxınlarının həbs edilməsi, ailəsinin maddi-sosial durumunun pisləşməsi onun həyatının son illərini daha da ağırlaşdırmışdır. Bu dövrdə Fəqir maddi çətinliklərini aşmaq üçün varlı şəxslərə mədhiyyələr yazaraq onlardan dəstək istəmişdir.^[7][4]

Yenə oğlu Məmməd Səidi Ordubadi yazır ki, Fəqirin həyat yoldaşı Xanımqız İranın Üştibin kəndindən olub, Pənah adlı bağbanın qızı idi. Ailədə dörd övlad — Həcər, Məhəmməd, Telli və Rza dünyaya gəlmişdir.^[7]

Hacıağa Fəqirin ölüm tarixi ilə bağlı mənbələrdə müəyyən uyğunsuzluqlar mövcuddur. Köçərlinin təqdim etdiyi tərcümeyi-hal məlumatı ümumilikdə sistemlidir, lakin bəzi tarixlər arasında uyğunsuzluq müşahidə olunur. Müəllif Fəqirin doğum tarixini hicri 1252 (miladi 1836), vəfat tarixini isə hicri 1303 (miladi 1886) olaraq göstərsə də, bu iki tarix arasında 50 illik fərq mövcuddur. Halbuki müəllif şairin 45 yaşında vəfat etdiyini yazır. Fəqirin nəvəsi Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin dosenti Nəzifə xanım Məmmədovanın təqdim etdiyi yazılı xatirələr bu rəqəmin düzgün olmadığını göstərir.^[8]

Nəzifə xanım Məmmədova bildirir:^[8]

“Ailəsi çox kasıb yaşayırmış. Ordubadda Minkis məhəlləsində kirayə ev tuturmuş. 24 mart 1872-ci ildə Fəqirin ailəsində Məhəmməd dünyaya gəlib. Məhəmməd Fəqirin atasının adı idi. Mənim atam Rza 1886-cı ildə anadan olub. Fəqir ona babası Rzanın adını qoyub. Fəqir rəhmətə gedəndə mənim atamın 3 yaşı olub. Deməli, Fəqir Ordubadi 1886-cı ildə yox, 1889-cu ildə vəfat edib. Bu tarix ədəbiyyatda düz yazılmır. Bir də adını düz yazmırlar: Hacı Ağa yox, Hacağa”

Şair Ordubad qəbiristanlığında dəfn olunmuş, onun xatirəsi dostları tərəfindən qorunmuşdur. Vəfatından sonra da dostları, xüsusilə Məhəmməd Tağı Sidqi, Nədim və Bikəs kimi şairlər onun əsərlərini toplamış və nəşr etdirmişdir.^[8]

Hacıağa Fəqir Ordubadinin poetik irsi yalnız forma-məzmun müxtəlifliyi baxımından deyil, həm də milli ədəbiyyatda tənqidi realizm ənənələrinin təşəkkülü və inkişafı kontekstində xüsusi aktuallıq kəsb edir.

Fəqir Ordubadinin poetik yaradıcılığı formal janr və üslub çərçivəsində kifayət qədər rəngarəng və çoxşaxəlidir. Ədəbi irsinə daxil olan mətnlər müxtəlif poetik formaları əhatə edir: dini-mənəvi məzmunlu qəsidə və ibrətnamələr, klassik şərq şeirinin strukturlarına uyğun olaraq yazılmış bahariyyə, mədhiyyə, tərcibənd, müxəmməs, rübai və qəzəllər, habelə xalq ədəbiyyatı üslubunda tərtib edilmiş gəraylı və qoşmalar. Bununla yanaşı, onun yaradıcılığında realist-satirik ruhda yazılmış şeirlər ayrıca və mühüm istiqamət kimi meydana çıxır.^[9]

Fəqirin türkcə əsərlərinin böyük qismi “Gülşəni İrfan” adlı əlyazma divanında toplanmışdır. Həmin divanda həm Azərbaycan, həm də fars dillərində qələmə alınmış poetik nümunələr yer almaqdadır. Divandakı Azərbaycan dilindəki şeirlər ilk dəfə sistemli şəkildə tərtib olunaraq geniş elmi ön sözlə 1989-cu ildə “Ağlar qələm əlimdə” adı altında Bakı şəhərində “Yazıçı” nəşriyyatı tərəfindən çap edilmişdir. Bu nəşr Fəqirin bədii irsinin tədqiqi və nəşri baxımından əhəmiyyətli mərhələ təşkil edir.^[10]

Fəqirin poetik sistemində tənqidi realizm estetikası xüsusi yer tutur. Onun ədəbi yaradıcılığı müasir cəmiyyətin sosial-iqtisadi və mənəvi-əxlaqi problemlərinin bədii refleksiyasına əsaslanır. İctimai məzmunlu şeirlərində şair mövcud idarəçilik sistemini, sosial ədalətsizlikləri, dini vəzifə daşıyıcılarının riyakarlığını və mənəvi pozuntuları satirik müstəvidə ifşa edir. Bu qəbildən olan poetik nümunələrin bir qismi zamanın sınağından keçə bilməyərək itmişdir. Bununla belə, günümüzə gəlib çatan əsərlər – xüsusilə “Kürdün çul satması” və “Şikayətnamə” – Fəqir yaradıcılığının ideya-məzmun və estetik baxımdan təhlilinə imkan verən mühüm mənbələrdəndir.^[11]

“Kürdün çul satması” (bəzi variantlarda “Fati və qubernator”) əsəri mənzum hekayət formasında yazılmış və tənqidi realizm prinsiplərini daşıyan tipik poetik mətndir. Əsərdə qubernator simasında yüksək rütbəli məmurların xalqın zəhmətinə qarşı laqeyd münasibəti, səxavətsizlik və mənəvi məsuliyyətsizlik motivi bədii tənqid obyektinə çevrilmişdir. Əsərin baş qəhrəmanı olan toxucu qadın Fati qəhrəmanlıq, ağıllılıq və əzmkarlıq keyfiyyətləri ilə fərqlənir. O, ərinin sadəlövhlüyündən fərqli olaraq, toxuduğu çulun əvəzində heç nə ala bilməməsini ədalətsiz sayaraq qubernatorun qəbuluna gedir. Burada qadının əzm və hüquq mədəniyyəti önə çıxarılır, bu da Fəqirin qadın obrazına yanaşmasında humanist mövqe sərgilədiyini göstərir. Əsərdə “üç xoroşo, bir malades” ironiyası vasitəsilə bürokratik sistemin zahiri rəğbət nümayiş etdirməklə əslində heç bir real əməli nəticə vermədiyi açıq şəkildə göstərilir.^[12]

Digər nümunə – “Şikayətnamə” əsəri – müəllifin dini institutlar və ruhanilər haqqında kəskin ictimai mövqeyini əks etdirən satirik poemadır. Qırx səkkiz beytdən ibarət olan bu əsərdə müəllif dini mərasimlərin və xeyriyyə tədbirlərinin riyakarlıq və nümayişkarlıq üçün istifadə edilməsini tənqid edir. Molla, axund, hacı və qazı obrazları vasitəsilə şəriətə zidd şəkildə davranan, var-dövlət nümayiş etdirmək məqsədilə dini mərasimlərə sərvət sərf edən şəxslərin ifşası həyata keçirilir. Əsərdə ehtiyacı olanların yox, həmişə plov yeyən varlıların ehsan süfrələrinə dəvət edilməsi tənqid edilərək sosial ədalətsizlik önə çəkilir. Bununla yanaşı, müəllif bəxşiş müqabilində mədhiyyə yazan şairləri, xalqı soyan məmurları və cəmiyyətin digər tüfeyli təbəqələrini də sərt tənqid atəşinə tutur.^[13]

Fəqirin satirik təfəkkürü yalnız ayrı-ayrı fərdlərin mənfi xüsusiyyətlərini deyil, bütövlükdə dövrünün sosial strukturlarındakı deformasiyaları, əxlaqi aşınmanı və mənəvi boşalmanı hədəfə alır. Bu baxımdan onun poetik irsi yalnız ədəbi-bədii dəyər daşımır, eyni zamanda mühüm ictimai-sosioloji sənəd kimi də çıxış edir.^[13][14]

• Qarayev, Nəsrəddin. Vüsalə Musalı (redaktor). XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri (az.) (2). Bakı. 2012.
• Qədimov, Əsgər. XIX əsr Ordubad ədəbi mühiti (az.). Bakı: Elm və təhsil. 2010. 545.
• Əsgərli, Zaman. XIX əsr Azərbaycan şeiri antologiyası (PDF) (az.). Şərq-Qərb. 2005. 2016-03-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-13.
• Əsədullayeva, Mehriban. ""Əncüməni-şüəra" ədəbi məclisinin Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrinin inkişafında rolu". Azərbaycan Universiteti Elmi xəbərlər (az.). Bakı. 2. 2019: 65–75.
• Qədimov, Ə.N. "XIX əsr Ordubad ədəbi mühitinin Şamaxı ədəbi mühiti ilə yaradıcılıq əlaqələri". Humanitar elmlər seriyası (az.) (3). 2005.