Fədaihül-Batiniyyə

Əsər hicri V (XI) əsrdə, Fatimi və Batini təzyiqlərinin artdığı bir dövrdə, Abbasi xəlifəsi əl-Müstəzhir-Billahın istəyi ilə qələmə alınmışdır. Qəzzali bu səbəblə əsəri "Fədaihül-Batiniyyə və fəzailül-Müstəzhiriyyə" adlandırmış və əsərin müqəddiməsində qeyd etmişdir.^[1] Əsərin adı bəzi mənbələrdə "əl-Müstəzhiri" şəklindədir.^[2] Batini müəlliflər isə Qəzzalinin bu əsəri siyasi hakimiyyətin təzyiqlərini nəticəsində könülsüz yazdığını iddia etmişlər,^[3] lakin Qəzzali bir çox alim içərisində bu işin ona verilməsindən şərəf duyduğunu qeyd etmişdir.^[4]

Əsər bir müqəddimə və ondam babdan (fəsil) ibarətdir. Birinci babda müəllif kitabda tətbiq etdiyi üsuldan (metod) bəhs edir. İkinci fəsildə isə firqə (qrup) üzvlərinin müxtəlif dövrlərdə Batini, Qərməti, İsmaili kimi təxminən on adla xatırlanmalarının səbəblərini açıqlayır və bir məzhəb kimi quruluş məqsədlərinin İslamı məhv etməkdən ibarət olduğunu bildirir. Müəllif, Batinilərin öz ideologiyalarını qəbul etdirmək məqsədilə istifadə etdikləri taktika və hiylələri doqquz maddədə xülasə edir və bu cərəyanın bütün qüsurlarına baxmayaraq yayılma şansı tapmasının səbəblərini üçüncü babda araşdırır və dördüncü babda firqənın əsas baxışlarına keçər.

Qəzzali burada Batinilərin ilahiyyat məsələlərində bəzən "sabiq" və "təli" adlanan iki ilahı qəbul etdiklərini, peyğəmbəri isə, özünə təli vasitəsilə sabiqdən saf və müqəddəs qüvvənin keçdiyi şəxs kimi gördüklərini qeyd edir. Hər dövrdə müraciət ediləcək məsum bir imamın lazım olduğunu bildirən Batini imamət anlayışını açıqlayır. Sonra firqə (qrup) üzvlərinin qiyaməti, peyğəmbərdən sonra onun şəriətini davam etdirəcək altıncı imamın zühurunu təsfir edərək, bütün müsəlmanlar tərəfindən qəbul olunan axirət hadisələrini inkar etdiklərini bildirir.

İmamın göstərdikləri istisna olmaqla, dini əmr və qadağaların tamamilə mənasız olduğuna inandıqlarını qeyd etdikdən sonra, Batinilərin mütləq icazə (ibahə) baxışını qəbul etdiklərini bildirir. Beşinci fəsil Batinilərin nəslərin zahirini təfsir etmələri və bu təfsirlərin rədd edilməsinə dair nümunələrlə bağlıdır. Altıncı fəsildə isə, bilik əldə etmənin ağıl vasitəsilə deyil, məsum imam tərəfindən öyrədilməsi ilə mümkün olduğunu iddia edən Batini anlayışları müzakirə edilir və bunlar qəti dəlillərlə təkzib olunur.

Kitabın yeddinci fəsli imamət mövzusuna həsr olunub. Burada imamətin nəslə təsdiqləndiyi, imamların hər cür böyük və kiçik günahlardan qorunduqları və hər cür biliyə sahib olduqları iddiaları təkzib edilir. Səkkizinci fəsil İslam dininin Batinilər barədə hökmünə aiddir. Müəllif Batini düşüncələrin bir hissəsinin azğınlıq və bidət çərçivəsinə, bir hissəsinin isə təkfirə səbəb olduğunu, küfrü sübuta yetirilənlərin isə mürtəd statusunda olduğunu bildirir.

Qəzzali kitabın doqquzuncu fəsilində, yaşadığı dövrdə hamının itaət edəcəyi qanuni imamın Müstəzhir-Billah olduğunu sübut etməyə çalışır və qanuni bir dövlət başçısında olmalı xüsusiyyətləri açıqlayır. Onuncu fəsildə isə dövlət başçısının vəzifəsini qanunilik çərçivəsində yerinə yetirə bilməsi üçün tələb olunan elmi və əməli vəzifələrdən bəhs edir.

Əsər Əbdülqahir əl-Bağdadinin "əl-Fərq beynəl-Firaq" əsəri ilə oxşarlıq təşkil edir. Əvni İlhana görə, bu da, "əl-Fərq beynəl-Firaq"ın "Fədaihül-Batiniyyə"nin əsas mənbələrdən birini təşkil etdiyini deməyə əsas verir.^[5]

Batini alimi və dəilərindən (Batiniliyi yaymaqla vəzifələndirilmiş şəxs) Əli ibn Məhəmməd ibn Vəlid, bu əsərə irihəcimli bir rəddiyyə yazmış, müqəddimədən kitabın sonuna kimi Qəzzalinin bütün görüşlərinə tək-tək cavab verməyə çalışmışdır. Əsər Mustafa Qalib tərəfindən iki cild halında nəşr olunmuşdur. Lakin nəşr olunmuş əsərdə batini müəllif, təhqir dolu ifadələrdən istifadə etmiş, əsərdə elmi və tərəfsiz bir üslubdan istifadə etməmiş, böyük müsəlman əksəriyyətin, hətta mötədil şiələrin belə qəbul etmədiyi görüşlərlə Qəzzalini tənqid etməyə çalışmışdır. Buna cavab olaraq da İbn əl-Ərəbi ilə Şəmsəddin əs-Səxavi öz əsərlərdə təqdiredici ifadələrlə Qəzzalinin əsərini dəstəkləmişlər.^[6][7]

Əsərin iki əlyazma nüsxəsi məlumdur. Onlar biri Britaniya Muzeyində (Or., № 7782), digəri isə Mərakeşin Qaraviyyin Məscidi kitabxanasında saxlanılır (H. L., № 4428).

Əsərin ilk nəşri, almanca, İqnas Qoldziher tərəfindən, 35 səhifəlik müqəddimə, 77 səhifəlik təhlil və 81 səhifəlik mətin ilə birlikdə reallaşdırılmışdır.^[8]

Əsərin altıncı babı (fəsili) "Qəzzali Kitabu Qəvasimil-Batiniyyə" adı altında yenidən qələmə alınmışdır. Bu əsər Əhməd Atəş tərəfində türk dilinə tərcümə edilmişdir.

Əsərin bəzi bölmələri Qoldziherin nəşri əsas götürülərək Migel Asin Palasyos tərəfindən ispan dilinə tərcümə edilmişdir.^[9]

Əvni İlhan isə, Əbdürrəhman Bədəvinin nəşrini əsas götürərək, əsəri bütövlükdə, "Batiniliyin İçüzü" adı altında türk dilində nəşr etdirmişdir.^[10]

• Sünni kitablarının siyahısı

1. ↑ Qəzzali. Fədaihül-Batiniyyə (ərəb). Beyrut: naşir Əbdürrəhman Bədəvi. 1964. 3–5.
2. ↑ Bədəvi. Müəlləfətül-Qəzzali (ərəb). Küveyt. 1977. 82.
3. ↑ Məhəmməd ibn Vəlid. Naşirin müqəddiməsi, Dəmiğul-Batil (ərəb). I. Beyrut: naşir Mustafa Qalib. 1982. 17.
4. ↑ Watt. Müslüman Aydın (türk). Özcan, Hənifi tərəfindən tərcümə olunub. İzmir. 1989. 62.
5. ↑ İlhan, Avni. "Fedâihu'l-Bâtıniyye". TDV İslâm Ansiklopedisi. 1995. 22 dekabr 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 dekabr 2025.
6. ↑ Səxavi. əl-İlan bit-Təvbix (ərəb). Qahirə. 1930. 49–50.
7. ↑ İbn əl-Ərəbi. əl-Fütuhət (ərəb). V. Qahirə. 1972–1992. 158–159.
8. ↑ Goldhizer. Streitschrift des Ġazālī gegen die Bāṭinijja-Sekte (alman). Leyden. 1916.
9. ↑ Al‑Ghazzālī. El justo medio en la creencia: Compendio de teología dogmática de Algazel (ispan). Palacios, Miguel Asín tərəfindən tərcümə olunub. Madrid. 1929.
10. ↑ Qəzzali. Bâtınîliğin İçyüzü (türk). İlhan, Əvni tərəfindən tərcümə olunub. Ankara. 1993.