Evrika (ifadə)

Evrika sözü qədim yunan dilindəki evrisko (εὑρίσκω) "Mən tapdım" felinin birinci şəxsin təkində, bitmiş zamanda məlum növünün xəbər şəklidir.^[1] Problem həlli, öyrənmə və kəşf üçün təcrübəyə əsaslanan üsullara istinad edən evristika ilə sıx bağlıdır.

Latın vurğu qaydalarına görə bu sözdə vurğu ikinci hecada olsa da, Azərbaycan dilində vurğu birinci hecaya düşür. Yunan tələffüzündə isə birinci heca yüksək tonlu (musiqili) vurğuya malikdir, çünki qədim yunan vurğu qaydaları vurğunu sondan əvvəlki hecaya salmağı yalnız sonuncu heca (ultima) uzun saitlə bitdikdə tələb edir.

Sözün əvvəlindəki /h/ müasir yunan dilində və rus, fransız, italyan, ispan, portuqal, holland və ingilis dili daxil olmaqla bir sıra digər Avropa dillərində çıxarılıb, lakin fin, dan və alman dili kimi bəzi digər dillərdə saxlanılır.

"Evrika!" nidası qədim yunan alimi Arximedə aid edilir. Əfsanəyə görə, o, hamamda suya girdikdə suyun səviyyəsinin qalxdığını görmüş və qəflətən anlamışdı ki, qalxan suyun həcmi bədəninin batırdığı hissəsinin həcminə bərabər olmalıdır və "Evrika! Evrika!" qışqıraraq hamamdan çıxmışdı. (Bu əfsanədə təsvir olunan hal Arximed qanunu kimi tanınan digər fiziki prinsiplə – mayeyə batırılmış cismin məruz qaldığı itələmə qüvvəsi ilə eyni şey deyil.^[2][3]) Nəticədə o, cisimlərin həcminin dəqiqliklə ölçülə biləcəyini başa düşdü, bu, əvvəllər həll edilə bilməyən bir problem idi. Deyilənə görə, o, kəşfini bölüşməyə o qədər can atırdı ki, vannadan sıçrayaraq Sirakuza küçələrində çılpaq qaçmışdı.

Arximedin ağlına qəfil gələn bu kəşf Sirakuza hakimi Hieronun sifariş verdiyi qızıl tacın saf qızıldan olub-olmaması ilə bağlı şübhələrin həllinə gətirib çıxardı. Belə ki, Hieron zərgərinə tac hazırlamaq üçün xalis qızıl vermişdi və zərgərin qızıla eyni çəkidə gümüş qataraq onu aldatdığından haqlı olaraq şübhələnirdi.^[4] Həmin dövrdə cisimləri kifayət qədər dəqiqliklə çəkmək üçün tərəzilər artıq mövcud idi və indi Arximedin kəşfi həcmi ölçməyə imkan verdiyi üçün onların nisbəti cismin sıxlığını, təmizliyin əsas göstəricisini verəcəkdi. Arximed öz kəşfini Hieorna əyani nümayiş etdirmiş, tacı və eyni çəkidə qızıl külçəni suya salmış, amma tac külçədən daha çox suyu itələmişdi. Bu da qızılın bir hissəsinin çəkidə daha yüngül, amma həcmi daha çox və sıxlığı qızıldan 2 dəfəyədək az olan gümüşlə əvəz edildiyinin sübutu idi.