Ermənistanda ensiz dəmiryolu — ensiz dəmiryolları standart geniş dəmir yollarından fərqli olaraq, şəhərətrafı və ya şəhərlərarası nəqliyyatda sərnişin daşımaq üçün nəzərdə tutulmayıb. Ermənistandakı ilk ensiz dəmir yolu 1906-cı ildə İrəvanda açılır. Bu dəmir yolu şəhər konkasında istifadə edilir. Birinci Dünya müharibəsi zamanı Rusiya imperatorluğunun əsgərlərini, silahlarını, döyüş sursatını və ehtiyaclarını Rusiya-Türkiyə cəbhəsinə daşımaq üçün təcili hərbi dəmir yolları inşa edilir. Daha sonra bu dəmir yolları Türkiyə ərazisinə bitir. Bəziləri geniş relslərlə dəyişdirilir, digərləri isə sökülür.
Ermənistandakı müasir ensiz dəmir yolları iki növə bölünə bilər:
- Böyük şəhərlərdə uşaq dəmir yolları
- Sənaye zavodlarında sənaye dəmir yolları.
İrəvan
İrəvan konkası
1906-cı ildə İrəvan şəhərində 914 mm ölçülü şəhər konkası açılmışdır.
Konka 1918-ci ildə dağıdılır. 1933-cü ildə şəhərdə ilk geniş relsli tramvay xətti açılır.
İrəvan uşaq dəmiryolu
İrəvan uşaq dəmiryolu Ermənistan Respublikasında fəaliyyət göstərən 750 mm genişli relsləri olan yeganə ensiz dəmir yoludur. "Uşaq dəmir yolu" adına uyğun olaraq fəaliyyət göstərmir.
Bununla belə, bu kiçik və gözəl "ensiz" dəmir yolu yay aylarında fəaliyyətini davam etdirir. SSRİ-dən miras qalmış nəqliyyat vasitələrinin müstəqil Ermənistanda qorunub saxlanmasının nadir və xoş görümlü bir nümunəsidir (Xatırladaq ki, İrəvandakı tramvay 2003-cü ildə sökülmüşdür).
İrəvan uşaq dəmiryolu 1937-ci ildə Sovet İttifaqında fəaliyyətə başlayan ilk uşaq dəmiryollarıəndan biri olur. İrəvanda uşaq dəmir yolunun sürətli bir şəkildə qurulması İrəvanın əbədi rəqibi olan, iki il əvvəl uşaq dəmir yolunun meydana çıxdığı Gürcüstanın paytaxtı Tiflisə bir növ cavab idi.
Uşaq dəmir yolunun yeri şəhərin mərkəzindən qərbdə, Razdan (Zəngi) çayının sol sahilində seçildi. Marşrutun bəzi hissələrini qayalıq torpaqda açmaq lazım gəlirdi.
Yolun uzunluğu təxminən iki kilometr idi. İki terminal stansiyası və bir ara dayanma nöqtəsi tikilir.
Ermənistan üçün ən çətin olan 1990-cı illərdə yolu qoruyub saxlamaq mümkün olur. İrəvan "ensiz" dəmir yolunda siyasi və iqtisadi vəziyyətin nisbi sabitləşməsindən sonra qatarların hərəkəti yenidən başlayır.
Dartma hərəkətli heyəti, açıldığı gündən bəri yolda işləyən TU2–116 dizel lokomotivi və 159–434 buxar lokomotivi ilə təmsil olunur. Lokomotiv yarı istifadəsiz vəziyyətdədir. Onun son işə salınmasının nə vaxt baş verdiyi bəlli deyil. Qışda əsas stansiyada işçi yoxdur. Bütün hərəkət heyəti açıq havadadır.
İrəvan uşaq dəmiryolunun maraqlı bir konstruksiyası vardır. Bəzən SSRİ-nin uşaq dəmir yollarında yeganə tuneli olan uşaq dəmiryolu olaraq bilinir. (buna baxmayaraq, Zaporojye şəhərində uşaq dəmir yolunda oxşar bir quruluş var). Əslində bu yerdə tunel olmamışdır. O düz yerdə tikilib.
Gümrü
Gümrü uşaq dəmiryolu
Ensiz dəmir yolu xəttinin açılış tarixi 1950-ci illərin ilk yarısıdır. Ensiz dəmir yolu şəhərin qərb hissəsində, qatar stansiyasından təxminən 3 kilometr məsafədə yerləşirdi. Ensiz dəmir yolu xəttinin uzunluğu təxminən 2 kilometr idi. Bir FT-4–028 lokomotivi və bir dizel TU2 teplovozu vardı.
7 dekabr 1988-ci ildə Ermənistanın şimal bölgələrində Spitak zəlzələsi baş verir. Leninakan şəhəri darmadağın olur. Burada bir neçə min insan həlak olur. Uşaq dəmir yolunda yalnız lokomotiv deposunun binası dağılır. Ancaq bir müddət sonra dəmir yolunun sökülməsinə qərar verilir.
1990-cı ildə Ft-4–028 lokomotivi Pereslavl Dəmir Yolu Muzeyinə (Rusiya Federasiyası, Yaroslavl vilayəti, Pereslavl rayonu, Talisı qəsəbəsi) aparılır.
V. Nazimkinin sözlərinə görə, 2005-ci ilin mart ayından etibarən uşaq dəmir yolunun keçmiş əsas stansiyasındakı binası yaxşı vəziyyətdədir, lakin təyinatı üzrə istifadə olunmur (fəaliyyəti dəmir yolu nəqliyyatı ilə heç bir şəkildə əlaqəsi olmayan müxtəlif təşkilatlar tərəfindən ələ keçirilib). Stansiyanın yaxınlığında dörd məhv edilmiş və yandırılmış PAFAWAG sərnişin vaqonu vardır.