Erməni mifologiyası və dini — Ermənilərin xristianlığı qəbul etməzdən əvvəlki və xristianlığı qəbul etdikləri ilkin dövrlərdəki xristian olmayan inancları, adət-ənənələri və mifologiyalarının məcmusu. Erməni dini və mifologiyası ilkin dövrlərdə özünəməxsus xüsusiyyətlərini mühafizə edib saxlamağı bacarsa da, digər Asiya tayfalarının və müxtəlif Anadolu sivilizasiyalarının inanc və mifologiyalarının təsirinə məruz qalmış, lakin zaman keçdikcə xüsusilə farsların təsirinə düşərək zərdüştiliyi özünəməxsus fərqli inanclarına, adət-ənənələrinə və mifoloji strukturuna adaptasiya edərək qəbul etmişdir.[1][2]
Ermənilərin əcdadları Anadoluya təxminən eramızdan əvvəl II minilliyin ortalarında gəlmişdirlər. Hind-Avropa dil ailəsinin Trako-Friqiya dil qrupunda danışan insanlarla qohum olan bu icmaların digər qohum olan icmalara oxşar bir inanc strukturuna malik olduğu təxmin edilir.[3] Zaman keçdikcə erməni mədəniyyəti əksəriyyəti Asiya mənşəli olan qonşu tayfaların mədəniyyətlərinin təsiri altına düşmüş, lakin bu mədəniyyətə ən çox Hetlərin mədəniyyəti öz təsirini göstərmişdir.[4] Buna nümunə olaraq erməni dininin və mifologiyasının mühüm simalarından biri olan əfsanəvi qəhrəman Tork ilə Het mifologiyasındakı Tarhundası göstərmək mümkündür.[5]
Ermənilərin əksəriyyət təşkil etdikləri Van və Muş ətrafında qədim erməni inanclarına dair müxtəlif ipucları əldə edilmişdir. Əldə edilmiş tapıntılar ermənilərin Urartu mədəniyyətinin təsirinə məruz qaldığını da nümayiş etdirir. Buna nümunə olaraq Muş ətrafında dini mərkəzi olan erməni ilahı Vahanqı göstərmək mümkündür. Belə ki o, Urartu mifologiyasında mövcud olan Teyşeba ilahının bir çox xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirmişdir.[5]
Ermənilərin yaşadıqları ərazilər əvvəlcə təxminən eramızdan əvvəl 583-cü ildə midiyalılar, daha sonra isə farslar tərəfindən işğal edilmişdir. Hər iki mədəniyyətin də təsiri altına düşmüş olan ermənilər sonralar dini baxımdan zərdüştiliyə meylli olmuşdurlar. Strabon (Coğrafiya 11.13.9, 11.14.6) öz əsərində ermənilərin və midiyalıların farslarla eyni dini ayin və ənənələrə əməl etdiklərini və əslində elə farsların həyat tərzinin mənbəyinin də midiyalılar olduğunu yazmışdır.
Erməni dini və mifologiyası böyük ölçüdə zərdüştiliyin təsiri altına düşmüş olsa və eyni zamanda dini terminologiyası, motivləri və fiqurları çox dəyişikliklərə məruz qalsa da, erməni dini və mifologiyası özünəməxsus fərqliliyini və müstəqilliyini mühafizə edib saxlamağı bacarmışdır. Belə ki, xristianlığın gəlişi ilə Ermənistanda köhnə məbədlər və ümumiyyətlə köhnə dinə aid olan hər şey dağıdılmağa başlanılmışdır. Bu zaman Sasanilər imperiyasına qaçan və zərdüştilik inancına sadiq qalmış bəzi ermənilər İrandakı inanclarla öz inancları arasındakı fərqliliklərə görə onlarla ayaqlaşa bilməmiş və zaman keçdikcə ermənilərin böyük bir hissəsi xristian olmuşdur.
Ermənilər zərdüştilikdə yaradıcı və yeganə ilah hesab olunan Ahura Mazdaya “Aramazd” adı ilə ibadət edirdilər. Aramazdın əsas ibadət mərkəzi Anidəki bir məbəd olarkən, Semit olan Baal Şamin mənşəli Barşamin ilahının ibadət mərkəzi isə Ani yaxınlığında yerləşən bir kənddəki kiçik bir məbəd idi. Din tarixçiləri, əsasən, bunun ermənilər arasında iki adın oxşar birləşmələrinin olması ilə bağlı ola biləcəyi şərhini vermişdirlər. Əslində Kappadokiya yaxınlığında tapılmış bir kitabədə Bel (Baal) ilə Mazda dininin evliliyi təsvir edilmişdir.
Aramazddan əlavə olaraq sitayiş edilən digər balaca ilahlar da var idi. Bu ilah və ilahələrdən bəlkə də ən görkəmlisi fars mifologiyasında mövcud olan Anahitanın erməni mifologiyasındakı qarşılığı olan Anahit olmuşdur. Artaxata kimi bir çox qədim erməni yaşayış yerlərində tapılmış qırmızı gildən hazırlanmış heykəlciklərdə təsvir olunanın da məhz o olduğu güman edilir. Zərdüşlikdə mövcud olan dualistik cəhət qədim erməni dinində də mövcud olmuşdur. Ahura Mazdaya qarşı daha zəif, lakin müstəqil olan düşmən və şər ruh, zərdüştilikdə Angra Mainyu və daha sonralar Əhriman, erməni dilində iki fərqli formada adlandırılmışdır: Arhmn və Haramani.
Erməni məbədlərində çox vaxt ibadət üçün nəzərdə tutulmuş heykəllər yerləşdirilirdi. Bu formada olan məbədlərə erməni dilindən tərcümədə “ilahın məskəni” mənasını verən bagin deyilirdi. Bütün erməni məbədlərində digər zərdüştilik yönümlü məbədlərdə olduğu kimi od qurbangahları mövcud idi. Zərdüştilikdə çox mühüm bir yeri olan od mehrabının və onun əsas götürüldüyü od, işıq kimi anlayışların erməni dinində də paralelləri mövcud idi. Eyni zamanda bu anlayışlardan əlavə inancla icra edilən rituallar da əsasən eyni idi. Bunlardan əlavə olaraq, ermənilər fars yeni ilini və qışın ortasında od bayramını da qeyd edirdilər.
IV əsrdə Maarifləndirici Qriqorun kral Tridatı xristian etməsi ilə bərabər köhnə erməni dininə və mifologiyasına qarşı böyük bir dağıntı kampaniyasına başlanılmışdır. Ölkə ərazisində mövcud olan köhnə dinə məxsus məbədləri və bu dinə aid digər motivləri dağıtmaq məqsədi ilə bütün ölkə ərazisinə silahlı eskadrilyalar göndərilmişdir. Köhnə dinə məxsus olan bir çox ali səviyyəli rahiblər yeni dini qəbul etməkdənsə Sasani hökmdarının himayəsi altına girməyi üstün tuturdular. Lakin onların sayı kifayət qədər az idi və onlar Sasani imperiyasının ərazisində belə yaşaya bilmədilər. Erməni inancı mənşəyinə görə İrandakı inancla hər nə qədər eyni olsa da, eyni zamanda bu iki inanc arasında çox böyük fərqlər mövcud idi. Bununla belə, orta əsr müəllifləri hələ də köhnə inanca inanan və özlərinə “günəşin uşaqları” mənasını verən Arewordik deyən erməni icmasından danışmışdırlar. Lakin bu məzhəb və ya icma müasir dövrümüzə qədər gəlib çata bilməmişdir. Müasir erməni icması daxilində belə bir təriqət mövcud deyildir.
Ermənilər içərisində xristianlığın geniş yayılmasına baxmayaraq, qədim erməni inancları, adət-ənənələri və mifologiyası ermənilərin sitayiş etdikləri xristianlığa və onunla əlaqədar olan motivlərə böyük bir miqyasda təsir göstərmişdir. Müasir erməni kilsəsi və folklorunda mövcud olan bir çox motiv və inancların mənşəyi qədim erməni dininə qədər gedib çıxır. Məsələn: müasir erməni folklorundakı Qroqun, yəni “katibin” mənşəyi yazı sənətinin ilahı və səma yazılarının mühafizi olduğuna inanılan Tir adlı ilaha əsaslanır.
- ↑ "Armenia (Vannic)" by Archibald Sayce, p.793-4; "Armenia (Zoroastrian)", by M(ardiros). H. Ananikian, p.794-802; in Encyclopædia of Religion and Ethics, ed. James Hastings, vol. 1, 1908
- ↑ Russell, James R. ARMENIA AND IRAN iii. Armenian Religion // Encyclopædia Iranica. 15 December 1986. İstifadə tarixi: 3 July 2014.
- ↑ Herouni, Paris M. Armenians and old Armenia: archaeoastronomy, linguistics, oldest history (ingilis). Tigran Metz Publishing House. 2004. səh. 127. ISBN 9789994101016.
- ↑ Boettiger, Louis Angelo. Armenian Legends and Festivals (ingilis). University of Minnesota. 1918.
- ↑ 1 2 Mary Boyce. Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices Psychology Press, 2001 ISBN 0415239028 p 84
- Petrosyan, Armen. The Indo‑european and Ancient Near Eastern Sources of the Armenian Epic. Washington, D.C. : Institute for the Study of Man. 2002. ISBN 9780941694810.
- Petrosyan, Armen. "State Pantheon of Greater Armenia: Earliest Sources". Aramazd: Armenian Journal of Near Eastern Studies. 2. 2007: 174–201. ISSN 1829-1376.
- Ahyan, Stepan. "Les débuts de l'histoire d'Arménie et les trois fonctions indo-européennes". Revue de l'histoire des religions. 199 (3). 1982: 251–271. doi:10.3406/rhr.1982.4670.
- Gelzer, Heinrich. "Zur armenischen Götterlehre". Berichte über die Verhandlungen der Königlich Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig. 1896: 99–148. OCLC 665221528.