Erməni memarlığı

E.ə. VI əsrdə erməni etnosunun formalaşması başa çatır.^[3] E.ə. IV əsrdə qədim yunan tarixçisi Ksenofon “Anabasis” adlı əsərində ilk dəfə ermənilərin ənənəvi evi olan qlxatun xatırlanır.^[4] E.ə. III-I əsrlərdə Armavir (müasir Sərdarabad şəhəri yaxınlığında), Yervandaşat (müasir Xeyirbəyli kəndi yaxınlığında), Artaşat (müasir Artaşat şəhərinin yerində), Vağarşapat (müasir Üçkilsə şəhərinin yerində), Tiqranakert (müasir Diyarbəkir şəhəri yaxınlığında) və Zarişat (Van gölünün şimal-qərbində, müasir Qoncalı kəndi yaxınlığında) kimi erkən erməni şəhərləri yaranır və inkişaf edir.^[5] Bu şəhərlərdə metalişləmə, dulusçuluq, daşişləmə və ağacişləmə, eyni zamanda memarlıq sənətinin ilkin təzahürləri nəzərə çarpır. Gərni, Armavir və Aştişat (Muş ilinin Yücetepe kəndi ərazisində) ərazilərində icra edilmiş arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, bu ərazilərdə ən qədim memarlıq və şəhərsalma ənənələri yunan-ellin ənənələrinin təsiri altında inkişaf etmiş, e.ə. I əsrdən etibarən isə Qədim Roma mədəniyyətinin təsiri ilə “erməni ellinizmi”^[6] formalaşmışdır. Şəhərsalma faktorları, o cümlədən şəhərlərin müdafiə xüsusiyyətləri Yaxın Şərqdəki ellinist şəhərlərin şəhərsalma və memarlıq ənənələrini xatırladırdı. Bu ənənəyə görə, şəhər yerinin seçilməsi zamanı çaya yaxın ərazilərə üstünlük verilir, çay suyu həm şəhərin təmin edilməsi, həm də müdafiə məqsədi ilə istifadə edilirdi.

Erməni hökmdarı I Trdatın hakimiyyəti dövründə (54-88-ci illər) inşa edilmiş Gərni məbədi (76-cı il) antik dövr erməni memarlığının şah əsəri hesab edilir.

Plutarxın verdiyi məlumata görə, qədim Artaşat^[7] və Tiqranakert^[8] şəhərlərində teatrlar var idi və ehtimal ki, onlar, memarlıq baxımından antik amfiteatrlar formasında inşa edilmişdi. Gərni qalasında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı, mozaik döşəmələrə malik hökmdar sarayı və hamamının qalıqları aşkara çıxarılmışdır. Artaşatdakı qazıntılar isə hamam, su təchizatı sistemləri, müxtəlif binalara aid çoxsaylı memarlıq və heykəltəraşlıq fraqmentlərinin ortaya çıxarılmasına imkan vermişdir.

Feodal münasibətlərinin yaranması Ermənistan ərazisində memarlıq və şəhərsalmanın da yeni mərhələyə qədərm qoymasına səbəb olur. Antik dövrün şəhərləri iqtisadi tənəzzül dövrünü yaşayır, onlardan yalnız Artaşat və Tiqranakert öz əhəmiyyətini qoruyub saxlaya bilir. Bu dövrdə Dvin (Dəbil) və Karin (Ərzurum) şəhərlərinin əhəmiyyəti artır. Hökmdar II Arşak isə Arşakavan şəhərinin inşasını tamamlaya bilmir. Xristianlığın yayılması ərazidə yeni – lakin erkən mərhələdə hələ də antik mədəniyyətdən ilhamlanan dini memarlıq ənənəsinin meydana çıxmasına səbəb olur.

IV-V əsrlərin kilsələri əsasən klassik bazilika (Kasax, IV-V əsrlər; Əştərək, V əsr; Axç, IV əsr; Yeqvard, V əsr) formasına malikdir. Bu dövrə aid bir sıra erməni bazilikaları “qərb tipli” bazilikal kilsələr sırasına aid edilir. Onlardan ən məhşur olanı Tekor kilsəsi (V əsr), Yerəruyk bazilikası (IV-V əsrlər) və Dvin bazilikasıdır (470-ci il). Altı pilləli stilobat üzərində yerləşən Yerəruyk bazilikası, ehtimal ki, xristianlıqdan əvvəlki dövrə aid məbədin yerində inşa edilmişdir. Eyni zamanda bu dövrdə aid Karnut (V əsr), Yeqvard (V əsr), Gərni (IV əsr), Zovuni (V əsr), Dvin (553-557-ci illər), Talin (V əsr), Tanaat (491-ci il), Carcaris (IV-V əsrlər), Lernakert (IV-V əsrlər) bazilikalarını da qeyd etmək olar.

V əsrdən etibarən, bazilikalar əsas mövqeyini, müxtəlif memarlıq ifadəliklərinə malik günbəzli kilsələrə verməyə başlayır. Onlardan zal-günbəz tipli (Ptxni kilsəsi, VI-VIII əsrlər; Ərçivəng kilsəsi, 661-666-cı illər), günbəzli bazilikalar (yenidən inşa edilmiş Tekor kilsəsi, 478-790-cı illər; Uzunlar kilsəsi, VI əsr; Mren kafedralı, 613-640-cı illər; Müqəddəs Qayane kilsəsi, 630-cu il; Baqavan kilsəsi 631-639-cu illər) və üç apsidalı günbəzli kilsələr (Dvində yenidən tikilmiş Müqəddəs Qriqor kilsəsi, 608-615-ci illər; böyük Talin məbədi, VII əsr) memarlıq forma və xüsusiyyətlərinə görə üçnefli bazilikalarla oxşarlıq təşkil edir. VI-VII əsrlərdə daxili fəzanın vahidliyini təmin etməyə çalışan erməni məbəd memarlığında xaç-günbəz tipli kilsələr meydana gəlir.^[9] Bu memarlıq ideyası 588-597-ci illərdə inşa edilmiş Avan kilsəsində inkişaf etdirilmiş, 618-ci ilə aid Müqəddəs Ripsime kilsəsində, o cümlədən digər məbədlərdə (Qarnhovit kilsəsi, VI-VII əsrlər; Aramus kilsəsi, VII əsr; Sisavan kilsəsi, VII əsr; Arçvaberd kilsəsi, VII əsr) klassik mükəmməlliyinə çatmışdır. Bu kilsələrdə memarlıq planı, forma və prespektiv, həmçinin memarlıq ideyasının vahidliyi mümkün qədər aydın və lakonik şəkildə həll edilmişdir.

Məstərə kilsəsi (V-VI əsrlər), Artik kilsəsi (VII əsr) və Müqəddəs Tadeos Baqaran kilsəsi (624-631-ci illər) xaç-günbəz tipli kilsələrin dörd apsidalı kilsə qrupuna aiddir. Xaç-günbəz tipli kilsələrin yeni tipinin yaradılması cəhdləri VII əsrdə erməni memarlığının şah əsəri olan Zvartnots (Göy mələkləri məbədi) kilsəsinin (641-652-ci illər) yaradıılması ilə nəticələnir. Zvartnots kilsəsi dövrün digər erməni kilsələrindən, memarlıq inşasının dekorativ prinsipləri ilə fərqlənir. VII əsrin erməni memarlıq abidələri arasında, bir müddət Erməni katolikosunun iqamətgahı olmuş Ərçivəng kilsəsi də fərqlənir. Kilsənin interyerində qədim freskaların qalıqları saxlanmışdır. Lakin, Ərçivənk kilsəsini fərqləndirən əsas cəhət onun günbəzli zalıdır.^[10] Erkən orta əsrlər dövrü erməni memarlığının ən mükəmməl nümunələrindən biri hesab edilən Məsdərə kilsəsi VI əsrin sonu – VII əsrin əvvəllərinə aid edilir.

VII əsrin II yarısından etibarən, çoxaltarlı kilsələrin inşasına başlanılır (Yeğvardda Zoravar kilsəsi, 661-685-ci illər; Araqaç, VI əsr və İrinda, VII əsr kilsələri). Eyni zamanda, V-VI əsrlərdə xaçvari plana malik kiçik kilsələr inşa edilir. VI-VII əsrlərdə təkmilləşən bu tərz, sonradan bir sıra məbəd kompleksi və kilsələrdə özünü göstərir ki, onlardan da Əştərəkdə Karmiravor (VI əsr), Qoşda Müqəddəs Stepanos (VII əsr), Kiçik Talin məbədi (VII əsr), Bcnidə Müqəddəs Sərkis, həmçinin, Aqarak (VII əsr), Alman (637-ci il), Ərzni (VI əsr), Caqavəngdə Müqəddəs Nişan (VII əsr), Oşakanda Müqəddəs Sion (VII əsr), Lmbatavəngdə Müqəddəs Stepanos (VI əsr) kilsələri xüsusi diqqət cəlb edir. Lmbatavəngdə Müqəddəs Stepanos kilsəsi xaçvari plana malik günbəzli bazilika olmaqla, günbəzi səkkizguşəli baraban və tromp keçidə malikdir. Bu kilsədə həm də, erkən orta əsrlər erməni rəssamlığının dəyərli nümunələri qorunub saxlanmışdır.

Bu dövrdə mülki binaların memarlığı müstəqil şəkildə inkişaf edirdi. Dvindəki iki saray (V və VII əsrlər), Zvartnots sarayı (VII əsr) və Aruç sarayı (VII əsr), plan həllinin kompozisiya vahidliyi - mərkəzi hissənin sütunlu zala verilməsi ilə seçilirlər. Dvində arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkarlanmış yaşayış binaları və digər ictimai tikililər bu dövrlərə aid mülki memarlığı təmsil edir. Xristianlığın erkən dövrlərində geniş yayılmış taxta xaçlar, VI-VII əsrlərdə tədricən monumental daş xaçlar – xaçkarlarla əvəz olunur. Xaçkar sənətkarlığının erkən inkişaf dövrü üçün “qanadvari” xaçkarlar xarakterikdir.

Üçkilsə kafedralında, Dvindəki Müqəddəs Qriqor kilsəsində və Zvartnots kilsəsində mozaika sənətkarlığının nümunələri qorunmuşdur. Yerusəlimdəki Müqəddəs Yakov kilsəsində erməni əlifbası ilə yazıya malik VI əsr mozaikası tam şəkildə dövrümüzə çatmışdır. Axç mavzoleyi, Kasax, Yerəruyk, Çiranavor bazilikalarında erkən orta əsrlərə aid freskaların qalıqları aşkar edilmişdir.

Mavzoley inşasının memarlıq ənənələri ellinizm dövrünə gedib çıxır. Ermənistan ərazisində ən qədim mavzoley, Axç ərazisində aşkar edilmiş, IV əsrə aid olan Erməni Arşakilərinin mavzoleyidir. Arşakilərin mavzoleyinin dəfn yeri yeraltı zirzəmi xüsusiyyətinə malikdir. Müqəddəs Ripsime və Müqəddəs Qayane kilsələrində (VII əsr) isə əsas altarın altında dəfn yerini xatırladan otaq vardır. Bu dövrün abidəsi olan Zovun mavzoleyi (V əsr) Müqəddəs Vardan sovməəsinin divarları daxilində yerləşir.

IV-VII əsrlər erməni memarlığının bədii ifadəlilik metodları, həmin dövrün ümumi memarlıq prinsipləri və bədii-estetik təsəvvürlərinə uyğundur. Həmin dövrdə bədii memarlıq təsəvvürünün əsasında memarlıq planı və prespektivin əlaqəli həlli, forma və fasadların aydın mükəmməlliyi, proporsiya harmoniyası və arxitektonikanın düzgün mexanizmləri dayanır. Divar hörgüsündə rəngarəng daşlardan istifadə (bu, konstruktiv əhəmiyyətlə yanaşı həm də bədii keyfiyyət daşıyırdı), bu dövrlərin memarlığının xarakterik xüsusiyyətlərindən biridir.

Dekorativ elementlərin məhdud istifadəsi, bu dövr memarlığında xarici və daxili lakonikliyə çatmaq cəhdləri ilə əlaqədardır. Memarlıq ifadəliyi isə, qapı və pəncərə yerlərinin müxtəlif formaları, divarların bəzi hissələrinin plastik zənginliyi və fasad səthlərinin hissələrə bölünməsində öz əksini tapırdı.

•  
  Muş ili ərazisində IV əsrdə əsası qoyulmuş Müqəddəs Karapet monastırının təxminən 1915-ci ilə aid fotosu.
•  
  Kotayk mərzində 661-ci ildə inşa edilmiş Zoravar kilsəsi
•  
  Ağrı ili ərazisində qədim Baqavan şəhərində mövcud olmuş və VII əsrdə inşa edilmiş Müqəddəs İohann kafedralının təxminən 1915-ci ilə aid fotosu.
•  
  Araqatsotn mərzində V-VI əsrlədə inşa edilmiş Çiranavor bazilikasının qalıqları
•  
  Qars ili ərazisində 631-639-cu illərdə inşa edilmiş Mren kafedralının qalıqları
•  
  Armavir mərzində 630-cu ildə əsası qoyulmuş Müqəddəs Qayane kilsəsi

• Churches of Historic Armenia (ing.)
• Research on Armenian Architecture (RAA) Arxiv surəti 23 sentyabr 2015 tarixindən Wayback Machine saytında
• Research on Armenian Architecture (RAA)
• Агентство по исследованию армянской архитектуры
• Armenianstudies Armenian Architecture (ing.)
• Armenian Architecture by Dr. Dickran Kouymjian (ing.)
• Virtual Ani (ing.)
• Petit résumé de l’architecture arménienne (fr.)
• Les arts arméniens sur le site du CDCA (fr.)
• Состояние армянских памятников в Турции