Erməni memarlığı

E.ə. VI əsrdə erməni etnosunun formalaşması başa çatır.^[3] E.ə. IV əsrdə qədim yunan tarixçisi Ksenofon “Anabasis” adlı əsərində ilk dəfə ermənilərin ənənəvi evi olan qlxatun xatırlanır.^[4] E.ə. III-I əsrlərdə Armavir (müasir Sərdarabad şəhəri yaxınlığında), Yervandaşat (müasir Xeyirbəyli kəndi yaxınlığında), Artaşat (müasir Artaşat şəhərinin yerində), Vağarşapat (müasir Üçkilsə şəhərinin yerində), Tiqranakert (müasir Diyarbəkir şəhəri yaxınlığında) və Zarişat (Van gölünün şimal-qərbində, müasir Qoncalı kəndi yaxınlığında) kimi erkən erməni şəhərləri yaranır və inkişaf edir.^[5] Bu şəhərlərdə metalişləmə, dulusçuluq, daşişləmə və ağacişləmə, eyni zamanda memarlıq sənətinin ilkin təzahürləri nəzərə çarpır. Gərni, Armavir və Aştişat (Muş ilinin Yücetepe kəndi ərazisində) ərazilərində icra edilmiş arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, bu ərazilərdə ən qədim memarlıq və şəhərsalma ənənələri yunan-ellin ənənələrinin təsiri altında inkişaf etmiş, e.ə. I əsrdən etibarən isə Qədim Roma mədəniyyətinin təsiri ilə “erməni ellinizmi”^[6] formalaşmışdır. Şəhərsalma faktorları, o cümlədən şəhərlərin müdafiə xüsusiyyətləri Yaxın Şərqdəki ellinist şəhərlərin şəhərsalma və memarlıq ənənələrini xatırladırdı. Bu ənənəyə görə, şəhər yerinin seçilməsi zamanı çaya yaxın ərazilərə üstünlük verilir, çay suyu həm şəhərin təmin edilməsi, həm də müdafiə məqsədi ilə istifadə edilirdi.

Erməni hökmdarı I Trdatın hakimiyyəti dövründə (54-88-ci illər) inşa edilmiş Gərni məbədi (76-cı il) antik dövr erməni memarlığının şah əsəri hesab edilir.

Plutarxın verdiyi məlumata görə, qədim Artaşat^[7] və Tiqranakert^[8] şəhərlərində teatrlar var idi və ehtimal ki, onlar, memarlıq baxımından antik amfiteatrlar formasında inşa edilmişdi. Gərni qalasında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı, mozaik döşəmələrə malik hökmdar sarayı və hamamının qalıqları aşkara çıxarılmışdır. Artaşatdakı qazıntılar isə hamam, su təchizatı sistemləri, müxtəlif binalara aid çoxsaylı memarlıq və heykəltəraşlıq fraqmentlərinin ortaya çıxarılmasına imkan vermişdir.

Feodal münasibətlərinin yaranması Ermənistan ərazisində memarlıq və şəhərsalmanın da yeni mərhələyə qədərm qoymasına səbəb olur. Antik dövrün şəhərləri iqtisadi tənəzzül dövrünü yaşayır, onlardan yalnız Artaşat və Tiqranakert öz əhəmiyyətini qoruyub saxlaya bilir. Bu dövrdə Dvin (Dəbil) və Karin (Ərzurum) şəhərlərinin əhəmiyyəti artır. Hökmdar II Arşak isə Arşakavan şəhərinin inşasını tamamlaya bilmir. Xristianlığın yayılması ərazidə yeni – lakin erkən mərhələdə hələ də antik mədəniyyətdən ilhamlanan dini memarlıq ənənəsinin meydana çıxmasına səbəb olur.

IV-V əsrlərin kilsələri əsasən klassik bazilika (Kasax, IV-V əsrlər; Əştərək, V əsr; Axç, IV əsr; Yeqvard, V əsr) formasına malikdir. Bu dövrə aid bir sıra erməni bazilikaları “qərb tipli” bazilikal kilsələr sırasına aid edilir. Onlardan ən məhşur olanı Tekor kilsəsi (V əsr), Yerəruyk bazilikası (IV-V əsrlər) və Dvin bazilikasıdır (470-ci il). Altı pilləli stilobat üzərində yerləşən Yerəruyk bazilikası, ehtimal ki, xristianlıqdan əvvəlki dövrə aid məbədin yerində inşa edilmişdir. Eyni zamanda bu dövrdə aid Karnut (V əsr), Yeqvard (V əsr), Gərni (IV əsr), Zovuni (V əsr), Dvin (553-557-ci illər), Talin (V əsr), Tanaat (491-ci il), Carcaris (IV-V əsrlər), Lernakert (IV-V əsrlər) bazilikalarını da qeyd etmək olar.

V əsrdən etibarən, bazilikalar əsas mövqeyini, müxtəlif memarlıq ifadəliklərinə malik günbəzli kilsələrə verməyə başlayır. Onlardan zal-günbəz tipli (Ptxni kilsəsi, VI-VIII əsrlər; Ərçivəng kilsəsi, 661-666-cı illər), günbəzli bazilikalar (yenidən inşa edilmiş Tekor kilsəsi, 478-790-cı illər; Uzunlar kilsəsi, VI əsr; Mren kafedralı, 613-640-cı illər; Müqəddəs Qayane kilsəsi, 630-cu il; Baqavan kilsəsi 631-639-cu illər) və üç apsidalı günbəzli kilsələr (Dvində yenidən tikilmiş Müqəddəs Qriqor kilsəsi, 608-615-ci illər; böyük Talin məbədi, VII əsr) memarlıq forma və xüsusiyyətlərinə görə üçnefli bazilikalarla oxşarlıq təşkil edir. VI-VII əsrlərdə daxili fəzanın vahidliyini təmin etməyə çalışan erməni məbəd memarlığında xaç-günbəz tipli kilsələr meydana gəlir.^[9] Bu memarlıq ideyası 588-597-ci illərdə inşa edilmiş Avan kilsəsində inkişaf etdirilmiş, 618-ci ilə aid Müqəddəs Ripsime kilsəsində, o cümlədən digər məbədlərdə (Qarnhovit kilsəsi, VI-VII əsrlər; Aramus kilsəsi, VII əsr; Sisavan kilsəsi, VII əsr; Arçvaberd kilsəsi, VII əsr) klassik mükəmməlliyinə çatmışdır. Bu kilsələrdə memarlıq planı, forma və perspektiv, həmçinin memarlıq ideyasının vahidliyi mümkün qədər aydın və lakonik şəkildə həll edilmişdir.

Məstərə kilsəsi (V-VI əsrlər), Artik kilsəsi (VII əsr) və Müqəddəs Tadeos Baqaran kilsəsi (624-631-ci illər) xaç-günbəz tipli kilsələrin dörd apsidalı kilsə qrupuna aiddir. Xaç-günbəz tipli kilsələrin yeni tipinin yaradılması cəhdləri VII əsrdə erməni memarlığının şah əsəri olan Zvartnots (Göy mələkləri məbədi) kilsəsinin (641-652-ci illər) yaradıılması ilə nəticələnir. Zvartnots kilsəsi dövrün digər erməni kilsələrindən, memarlıq inşasının dekorativ prinsipləri ilə fərqlənir. VII əsrin erməni memarlıq abidələri arasında, bir müddət Erməni katolikosunun iqamətgahı olmuş Ərçivəng kilsəsi də fərqlənir. Kilsənin interyerində qədim freskaların qalıqları saxlanmışdır. Lakin, Ərçivənk kilsəsini fərqləndirən əsas cəhət onun günbəzli zalıdır.^[10] Erkən orta əsrlər dövrü erməni memarlığının ən mükəmməl nümunələrindən biri hesab edilən Məsdərə kilsəsi VI əsrin sonu – VII əsrin əvvəllərinə aid edilir.

VII əsrin II yarısından etibarən, çoxaltarlı kilsələrin inşasına başlanılır (Yeğvardda Zoravar kilsəsi, 661-685-ci illər; Araqaç, VI əsr və İrinda, VII əsr kilsələri). Eyni zamanda, V-VI əsrlərdə xaçvari plana malik kiçik kilsələr inşa edilir. VI-VII əsrlərdə təkmilləşən bu tərz, sonradan bir sıra məbəd kompleksi və kilsələrdə özünü göstərir ki, onlardan da Əştərəkdə Karmiravor (VI əsr), Qoşda Müqəddəs Stepanos (VII əsr), Kiçik Talin məbədi (VII əsr), Bcnidə Müqəddəs Sərkis, həmçinin, Aqarak (VII əsr), Alman (637-ci il), Ərzni (VI əsr), Caqavəngdə Müqəddəs Nişan (VII əsr), Oşakanda Müqəddəs Sion (VII əsr), Lmbatavəngdə Müqəddəs Stepanos (VI əsr) kilsələri xüsusi diqqət cəlb edir. Lmbatavəngdə Müqəddəs Stepanos kilsəsi xaçvari plana malik günbəzli bazilika olmaqla, günbəzi səkkizguşəli baraban və tromp keçidə malikdir. Bu kilsədə həm də, erkən orta əsrlər erməni rəssamlığının dəyərli nümunələri qorunub saxlanmışdır.

Bu dövrdə mülki binaların memarlığı müstəqil şəkildə inkişaf edirdi. Dvindəki iki saray (V və VII əsrlər), Zvartnots sarayı (VII əsr) və Aruç sarayı (VII əsr), plan həllinin kompozisiya vahidliyi - mərkəzi hissənin sütunlu zala verilməsi ilə seçilirlər. Dvində arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkarlanmış yaşayış binaları və digər ictimai tikililər bu dövrlərə aid mülki memarlığı təmsil edir. Xristianlığın erkən dövrlərində geniş yayılmış taxta xaçlar, VI-VII əsrlərdə tədricən monumental daş xaçlar – xaçkarlarla əvəz olunur. Xaçkar sənətkarlığının erkən inkişaf dövrü üçün “qanadvari” xaçkarlar xarakterikdir.

Üçkilsə kafedralında, Dvindəki Müqəddəs Qriqor kilsəsində və Zvartnots kilsəsində mozaika sənətkarlığının nümunələri qorunmuşdur. Yerusəlimdəki Müqəddəs Yakov kilsəsində erməni əlifbası ilə yazıya malik VI əsr mozaikası tam şəkildə dövrümüzə çatmışdır. Axç mavzoleyi, Kasax, Yerəruyk, Çiranavor bazilikalarında erkən orta əsrlərə aid freskaların qalıqları aşkar edilmişdir.

Mavzoley inşasının memarlıq ənənələri ellinizm dövrünə gedib çıxır. Ermənistan ərazisində ən qədim mavzoley, Axç ərazisində aşkar edilmiş, IV əsrə aid olan Erməni Arşakilərinin mavzoleyidir. Arşakilərin mavzoleyinin dəfn yeri yeraltı zirzəmi xüsusiyyətinə malikdir. Müqəddəs Ripsime və Müqəddəs Qayane kilsələrində (VII əsr) isə əsas altarın altında dəfn yerini xatırladan otaq vardır. Bu dövrün abidəsi olan Zovun mavzoleyi (V əsr) Müqəddəs Vardan sovməəsinin divarları daxilində yerləşir.

IV-VII əsrlər erməni memarlığının bədii ifadəlilik metodları, həmin dövrün ümumi memarlıq prinsipləri və bədii-estetik təsəvvürlərinə uyğundur. Həmin dövrdə bədii memarlıq təsəvvürünün əsasında memarlıq planı və perspektivin əlaqəli həlli, forma və fasadların aydın mükəmməlliyi, proporsiya harmoniyası və arxitektonikanın düzgün mexanizmləri dayanır. Divar hörgüsündə rəngarəng daşlardan istifadə (bu, konstruktiv əhəmiyyətlə yanaşı həm də bədii keyfiyyət daşıyırdı), bu dövrlərin memarlığının xarakterik xüsusiyyətlərindən biridir.

Dekorativ elementlərin məhdud istifadəsi, bu dövr memarlığında xarici və daxili lakonikliyə çatmaq cəhdləri ilə əlaqədardır. Memarlıq ifadəliyi isə, qapı və pəncərə yerlərinin müxtəlif formaları, divarların bəzi hissələrinin plastik zənginliyi və fasad səthlərinin hissələrə bölünməsində öz əksini tapırdı.

•  
  Muş ili ərazisində IV əsrdə əsası qoyulmuş Müqəddəs Karapet monastırının təxminən 1915-ci ilə aid fotosu.
•  
  Kotayk mərzində 661-ci ildə inşa edilmiş Zoravar kilsəsi
•  
  Ağrı ili ərazisində qədim Baqavan şəhərində mövcud olmuş və VII əsrdə inşa edilmiş Müqəddəs İohann kafedralının təxminən 1915-ci ilə aid fotosu.
•  
  Araqatsotn mərzində V-VI əsrlədə inşa edilmiş Çiranavor bazilikasının qalıqları
•  
  Qars ili ərazisində 631-639-cu illərdə inşa edilmiş Mren kafedralının qalıqları
•  
  Armavir mərzində 630-cu ildə əsası qoyulmuş Müqəddəs Qayane kilsəsi

VIII əsrin əvvəllərindən başlayaraq regiona ərəb yürüşlərinin təsiri ilə memarlıq və şəhərsalmada durğunluq yaranır. Bu dövrdə daha çox mülki tikililərin inşası davam etdirilir, bəzi hallarda isə ayrı-ayrı kiçik hökmdarlıqlar ərazisində monumental bina inşası həyata keçirilir (məsələn, Artavazd Kamsarakanın mavzoleyi kimi). Ağır siyasi mühitə baxmayaraq, erməni katolikosları hər imkanda yeni kilsə binalarının tikintisini dəstəkləyirlər (məsələn, I David Aramoneçi (728-741-ci illərdə katolikos olub) kilsə və saray tikdirir). Bu dövrdə Dvin iç qalasında zadəgan mülkləri inşa edilir. Erkən orta əsrlərdə isə xıra memarlıq nümunəsi olan xaçkarların yaradılması incəsənətinin formalaşması başa çatır.

IX əsrdə Ani hökmdarlığının yaradılmasından sonra, erməni memarlığı intibah dövrünü yaşayır. Bu bölgənin ölkənin əsas şəhərlərində IV-VII əsrlərin memarlıq metod və ənənələrini inkişaf etdirən dəyərli memarlıq nümunələri inşa edilir. Tarix-stil vahidliyi əsasında Ani-Şirak, Taşir-Zoraqet və Vaspurakan memarlıq məktəbləri inkişaf edir.

İnkişaf etmiş şəhərlərdən başqa, memarlıq həm də kiçik hökmdarlıqlarda, qalalarda və xüsusilə dini komplekslərin ərazisində inkişaf edərək, onların sürətli inkişafına və yeni mədəni mərkəzə çevrilməsinə təkan verir.

IX əsrin əvvəllərində inşa edilən ilk məbədlər, VII əsrin xaçvari günbəz örtüklü, üç və dörd apsidalı kilsə kompozisiyalarını təkrar edirlər (874-cü ildə Göyçə gölü ətrafında inşa edilmiş Sevanavəng^[11] və Ayravəng). Lakin, bənzər planlı digər tikililərdə yan otaqların genişləndirilməsi (877-888-ci illərdə tikilmiş Şoqakavəng monastırı), həmçinin həmin yan otaqların tikilinin ümumi kompozisiyasına daxil edilməsi (Kotavəng və Makenyats monastırları) tendensiyaları müşahidə edilir. Kompozisiya tapşırığına yaradıcı yanaşma sayəsində, 911-ci ildə Vayots Dzor mərzində inşa edilmiş Karakop monastırının əsas kilsə binasında günbəz daşıyıcı pilonlar yerinə künclərdəki dörd yan otağın divarlarına söykənmişdir.^[12] 903-cü ildə Kotavəng kilsəsi, X əsrin I yarısında Byurakanda Müqəddəs Vəftizçi İohann kilsəsi, 936-cı ildə Vayots-dzorda günbəzli Qndevəng məbədi, X əsrin sonlarında isə Makenyats kilsəsi inşa edilir.

X əsrdə Van gölü ətrafında mərkəzi Ağdamar adasında yerləşən Vaspurakan hökmdarlığı yaranır. IX-X əsrlər erməni tarixçisi Foma Arsruni Ağdamar adasında mərkəzi qəsrin, saray və digər binaların tikilməsini təsvir edir. Həmin binalardan yalnız memar Manuel tərəfindən 915-921-ci illərdə inşa edilmiş Müqəddəs Xaç kilsəsi dövrümüzə çatmşdır. Plan xüsusiyyətlərinə görə, o, Van ili ərazisində IX əsrdə inşa edilmiş Soradir Müqəddəs Xaç kilsəsini (Müqəddəs Eçmiədzin Soradir kilsəsi) xatırladır. Ağdamar adasındakı Müqəddəs Xaç kilsəsi zəngin daşişləmə sənəti, fasadın incə qabartma naxışları və müxtəlif süjtləri əks etdirən freskaları ilə məşhurdur.

IX-X əsrlərdə erməni memarlığına xas inşaat texnologiyası və memarlıq dekorları, erməni memarlığında istifadə edilən inşaat materialları ermənilərin yaşadıqları ərazilərdən kənarda da məşhurlaşaraq yayılır. Bu spesifik materiallar memarlıq sənətində çox az yayıldığına görə mənbələrdə ermənilərin adı ilə qeyd edilir. Belə ki, X əsr ərəb səyyahı və tarixçisi Əl-Məsudi “Müruc-üz-zəhəb və məaddin-əl-cəvhər” adlı əsərində, Bağdadda ziyarət etdiyi evlərdən birini təsvir edərkən yazır: “Bağdadda, çox soyuq bir qış günü ora daxil oldum və geniş, erməni gili ilə suvanmış zalın ortasında, şimşək kimi parlayanonu gördüm.”^[13]

Bu dövrdə Baqratilərin hakimiyyəti altında olan ərazilərdə inkişaf edən Ani-Şirak memarlıq məktəbi daha çox məhsuldarlığı ilə seçilir. Baqratilərin ilk paytaxtı Baqaran şəhəri (Türkiyənin Qars ili ərazisində), daha sonra isə Şirakavan şəhəri (Türkiyənin Qars ili ərazisində) olmuşdur. IX əsrin sonlarında hökmdar I Smbatın göstərişi ilə Şirakavanda VII əsrin Aruç məbədi nümunəsində yeni kilsə inşa edilmişdir.^[14] 940-cı illərdə Ani hökmdarı Abbas Qars şəhərində mərkəzi günbəz planlı Müqəddəs həvarilər kilsəsini inşa etdirir.^[15] Ani-Şirak memarlıq məktəbinin ən gözəl nümunələrindən biri, inşasına 9888-ci ildə başlanılmış və növbəti əsrin əvvəllərində tamamlanmış Marmaşen monastırının əsas kilsəsidir.

X-XI əsrlərdə yelkən konstruksiyasının yayılması ilə günbəzlərin formasında dəyişiklik baş verir; künclü günbəzlər yavaş-yavaş yerini dairəvi günbəzlərə verir. Elə bu dövrdə də, xalq yaşayış evlərinin – qlxatunların təsiri ilə orijinal mərkəzi örtük formasına malik monastır binaları – qavit yaranır və inkişaf edir. Xüsusi kilsə narteksi rolunu oynayan qavit müxtəlif dini komplekslərdə dəfn yeri, ziyarətçi zalı və ya görüş zalı kimi istifadə edilirdi.

• Qalalar
•  
  Amberd qalası, VII əsr, Araqatsotn mərzi
•  
  Tiqnis qalası, IX əsr, Qars ili, Türkiyə
•  
  Ani qalası, X—XI əsrlər, Qars ili, Türkiyə

X əsrin ortalarından başlayaraq Taşir-Zoraqet memarlıq məktəbi inkişaf edir: 957-966-cı illərdə Sənain monastırı inşa edilir, 976-991-ci illərdə kraliça Xosrovanuş və onun kiçik oğlu Qurgen tərəfindən ermənilərin ən böyük memarlıq və dini mərkəzlərindən biri olan Haqpat monastırının əsası qoyulur. X əsr erməni memarlığında demək olar ki, VII əsrin bütün memarlıq formaları istifadə edilir^[16], lakin, bu dövrdə erməni memarlar daha çox günbəzli zal strukturuna üstünlük verirlər.^[16] X əsrdə Taşir-Zoraget memarlıq məktəbində də xüsusi nartekslərin – qavitin kompozisiyası formalaşır.^[16] X əsrdə erməni memarlar, ermənilərin yaşadıqları ərazilərdən kənarda da fəaliyyət göstərirlər.^[17]

XI əsrin ortalarına kimi, erməni memarlığı Ani şəhərində aktiv şəkildə inkişaf edir. Ermənilərin yaşadığı ərazilərdə bu dövrdə xüsusi seçilən tikililər arasında Keçaris monastırı (1033-cü il), Bcnidə Müqəddəs Tanrı anası kilsəsi (1031-ci il), Vaqramaşen (1026-cı il) və digərlərini qeyd etmək olar. IX-X əsrlərdə Türkiyə ərazisində Müqəddəs Foma monastırı, Narekavəng monastırı, Karmravəng monastırı, Yexeqnamor kilsəsi, inşa edilir, Varaqavəng monastırı^[18] və Xçkonk monastır kompleksində ciddi inşaat-genişləndirmə işləri aparılır, həmçinin, 1022-ci ildə Sivas ilində Senekerim Arsruni tərəfindən Surb Nşan monastırının əsası qoyulur, 905-ci ildə hökmdar I Qaqik Arsruni isə Bitlis ili ərazisində möhtəşəm Müqəddəs Gevorq monastırını inşa etdirir.

Daş materiallarından tikilmiş mülki memarlığın inkişafı bu dövrdə də daha çox dini komplekslərin inkişafı ilə əlaqəli qalmaqda davam edir. Bu cür komplekslərdə yaşayış və təsərrüfat binalarına, o cümlədən ziyafət zalı, məktən, kitabsaxlama yerləri, qonaqlama hücrələri, qavit və sair mülki tikililər əhəmiyyətli yer tuturdu. XII-XIV əsrlərdə inşa edilmiş mülki tikililər ümumilikdə erməni memarlığına güclü təsir edir. Bu dövrdə geniş monastır qavitləri üçün dördsütunlu zal və kəsişən tağlar üzərində qurulmuş tağtavanlı zallar xarakterikdir. Dördsütunlu zallar planda kvadrat formalı olmaqla, sütunlar və divarlar arasında atılmış tağlar tərəfindən saxlanan tavan sisteminə malikdir. Dörd sütunun mərkəzində isə ya günbəz, ya da ortasında dəliyi olan çadırvari örtük qurulurdu (Sənain monastırının qaviti, 1181-ci il).

Mədəniyyət mərkəzləri və onları əlaqələndirən abad yolların inşası, körpülərin geniş yayılmasına vüsət verir. 1192-ci ildə Debed çayı üzərində birtağlı Sənain körpüsü inşa edilir.

Orijinal konstruksiya sisteminin yeni tipli interyer yaratmağa imkan verdiyi kəsişən tağ-tavanlı tavana malik zallar bu dövrdə erməni memarlarının ən əlamətdar kəşfidir. Burada parlaq plastika və əsas bölünmələr, tamamilə konstruktiv elementlər sayəsində formalaşaraq, nervyur tağının aydın və məntiqli tektonik strukturunu yaradır; bu da geniş zalın əsas konstruksiyası və bəzəyinə çevrilir. Kəsişən tağların mərkəzində yerləşən günbəz və ya çadırvari örtük kompozisiyanı zənginləşdirməklə, ona vertikal yüksəlişə meylli düzən bəxş edir. Bu cür memarlığın xarakterik nümunəsi olaraq Haqpat monastırının Böyük qavitini (1209) göstərmək olar. Onun kompozisiyasında tamamlayıcı “günbəz” özü dözü də işıq fənərini daşıyan kəsişən tağ-tavan sistemindən ibarətdir.

Bu dövrdə monastır kompleksləri ilə yanaşı, şəhərsalma işi də geniş vüsətlə davam edir. Bir sıra ictimai-kommunal tikililərin memarlığında inkişaf baş verir: karvansaraylar, hamamlar, istehsal və mühəndis tikililəri: su dəyirmanları, suvarma kanalları, yollar və sair tikilir.

XII əsrin sonlarından başlayaraq kürd mənşəli Zaxaryan-Mxraqdzeli sülaləsinin hakimiyyətdə olduğu ərazilərdə erməni memarlığının yeni inkişaf və yüksəliş dövrü yaşanır. XII əsrin sonları – XIII əsrin əvvəllərinə aid abidələr, bir əsrdən çox davam edən Səlcuqlu hakimiyyətinə baxmayaraq, memarlıq ənənələrinin inkişafının davamlılığını göstərir. X-XI əsrlərdə yaradılmı yeni tərz xüsusiyyətləri saxlanılır, dekorativ vasitələr isə daha da zərif xarakter alır. XIII əsrdən etibarən, kilsə kompleksləri yeni tikililərlə genişləndirilir. XIII əsrin əvvəllərinə aid abidələr arasında ən məşhur və əhəmiyyətli olanları Hariç monastırı (1201), Makaravank (1205), Teğer monastırı (1213-1232), Geğard monastırı (1215), Sağmosavank (1215-1235), Hovannavank (1216) və digərlərini qeyd etmək olar. Kilsə komplekslərinin memarlıq elementləri arasında, bu dövrdə artıq geniş yayılmış olan qavitlə yanaşı, qavit-mavzoleylər, kitabxanalar, zəng qüllələri, ziyafət zalları, su anbarları və digər memorial tikililər də vacib yer tutur.^[9]

XIII əsrin ortalarında Xorakert monastırı (1251), XIII əsrin sonlarında isə Tanaat (1273-1279) və Hağarçin (1281) məbədləri inşa edilir.

XIII əsrdə monastır komplekslərinin inkişafı xüsusi diqqət çəkir. Bu dövrdə monastır komplekslərinin müxtəlif planlaşdırma prinsipləri mövcud idi.^[16] Məbədlərin tipologiyası saxlanılmaqla, proporsiyaları dəyişdirilir, baraban hissələri, çadır və fasad qüllələri yüksəldilirdi.^[16] Qavitlərin inşasında müxtəlif məkan həlli yollarına əl atılır.^[16] Astvasankal monastırının (Araqatsotn mərzi) qavitinin cənub divarında saxlanılmış mərkəzi hecrənin tağ-tavanının cizgili sxemi, orta əsr işçi çertyojları arasında dövrümüzə çatmış ən qədim nümunə hesab edilir.^[16]

XIII əsrdə Loru və Vayots Dzor ərazilərində memarlıq işi xüsusi həcmi ilə diqqət çəkir.^[16] XIII əsrin sonları – XIV əsrin əvvəllərində Vayots Dzor ərazisi erməni mədəniyyətinin mərkəzlərindən birinə çevrilir. Burada fəaliyyət göstərən Qladzor Universitetində erməni miniatürlərinin xüsusi məktəbi inkişaf edir. Bu dövrdə Vayots Dzor ərazisində Noravank (1339), Areni kilsəsi (1321), Zorats kilsəsi (1303-cü ildən gec olmayaraq) kimi monumental memarlıq nümunələri inşa edilir. Bu dövrdə Vayots Dzor ərazisində memarlığın inkişafı Orbeli sülaləsinin yerli hakimiyyəti ilə əlaqəli idi.

Bu dövrdə yaşayıb-yaratmış məşhur memarlar, daş utaları və rəssamlar arasında Momik, Poqos, Siranes (1262-ci ildə Arates kilsəsinin qavitini, 1275-ci ildə isə Orbeli sülaləsinin türbəsini inşa edib) və başqalarını qeyd etmək olar.

XII-XIV əsr erməni memarlığında yerli zadəgan sülalələrə məxsus mavzoley-kilsələr (Yeğvardda Müqəddəs Tanrı anası kilsəsi (1301), Noravank (1339), Kaputan kilsəsi (1349) və sair.) daha da inkişaf edir. Bu dövrdə Kilikiya hökmdarlığı ərazisində erməni memarlığı ənənələri Bizans, italyan və fransız incəsənəti və memarlığı ənənələri ilə qarışdırılır. Erməni dövlətçiliyinin olmadığı dövrlərdə, memarlığın inkişafı erməni əhalinin yaşadığı müxtəlif şəhərlərdə mülki memarlığın inkişafında əksini tapır. Kilikiya hökmdarlığı ərazisində isə, erməni memarlığı üçün yeni istiqamət – liman şəhərlərinin və infrastrukturunun yaradılması meydana gəlir.

•  
  Loru mərzində X-XII əsrlərdə inşa edilmi Sənain monastırı
•  
  Şirak mərzində X-XI əsrlərdə inşa edilmiş Marmaşen monastırı
•  
  Van ili ərazisində XIII əsrdə inşa edilmiş monumental Varfolomey monastırının qalıqları 2009-cu ildə.
•  
  Qars ili ərazisində X əsrdə inşa edilmiş Horomos monastırının 1893-cü ildə çəkilmiş fotosu
•  
  Araqatsotn mərzində 1216-cı ildə inşa edilmiş Hovhannavank monastırı

IX-XI əsrlərdə Ermənistan ərazisində mərkəzi Baqratuni sülaləsi tərəfindən paytaxtı Ani şəhəri olan hökmdarlıq qurulur. Bu dövrün erməni memarlığı, VII əsrin memarlıq prinsipləri əsasında inkişaf edir. Dini tikililərdə mərkəzi günbəzli və bazilikal strukturlar yaradılmağa davam edir. Mərkəzi günbəzli tikililərdə interyerin mərkəzi ox ətrafında birləşdirilməsi, günbəzaltı sahənin ənənəvi xaç-günbəz məbədi və günbəzli zal planı əsasında dominant hala gəlməsi tendensiyaları daha aşkar müşahidə edilir. Məbədlərin nisbətləri “dartılaraq” inkişaf etdirilir. Bu dövrdən etibarən memarlıqda dekorativ tərtibat, daşyonma işi (X əsrin sonlarında Anidə tikilmiş Müqəddəs Qriqori kilsəsi, X əsrin sonlarında Qarsda inşa edilmiş Arakel kilsəsi və sair buna nümunə ola bilər) böyük əhəmiyyət daşımağa başlayır.

Günbəzli bazilika tipinin inkişafıını, dövrün məşhur memarl Trdat^[19] tərəfindən inşa edilmiş Ani kafedralının nümunəsində müşahidə etmək mümkündür. Kafedralın inşasına 989-cu ildə - II Smbatın hakimiyyəti dövründə başlansa da, tikinti işlərini yalnız 1001-ci ildə I Qaqikin hakimiyyəti zamanı tamamlamaq mümkün olmuşdur. Məbədin strukturunda xaçvari plan xüsusi vurğulanmışdır ki, bu da xaç-günbəz kompozisiya sisteminin təsirindən danışır. Binanın həm interyerində, həm də fasadlarında əhəmiyyətli hündürlüyə malik olan (20 metr^[20]) orta və yan neflər dominant təşkil edir. Plastik zənginliyə meyllilik fasadların zərif dekorativ arkaturasında və interyerin, oxvari əsas tağlar kimi vertikal bölünməni vurğulayan dəstvari sütunlarının mürəkkəb profilində müşahidə olunur. Qeyd edilən detallar (oxvari tağlar, fəzanın vertikal bölünməsi, arkatura və sair) müəyyən dərəcədə bir qədər sonra Avropa ölkələrində inkişaf edən roman və erkən qotik memarlığın inşa texnikalarını qabaqlayır.

V-IX əsrlərdə Ermənistanın ən vacib qalalarından biri olan Ani, X-XI əsrlərdə paytaxt şəhər kimi inkişaf edərək, IX-XIV əsrlərdə bütün regionun iri mədəni və iqtisadi mərkəzlərindən biri olaraq qalır. Tədqiqatçıların fikrincə, çiçəklənmə dövründə Ani əhalisinin sayı yüz min nəfərə çatır.^[9][21][22] Şəhərin inkişafında üç əsas mərhələ qeyd edilir: 1. Kamsarakan sülaləsinin hakimiyyəti dövrü (IV-VII əsrlər, mühüm tikili Ani qəsri), 2. Baqratuni sülaləsinin hakimiyyəti dövrü (X-XI əsrlər, mühüm tikili Ani kafedralı), 3. Zaxaryan-Mxraqdzeli sülaləsinin hakimiyyəti dövrü (XIII əsrin I yarısı, mühüm tikili Müqəddəs İliya kilsəsi). Kamsarakanların hakimiyyəti dövrünə Ani qəsri, şəhər qalasının ən qədim divarları, zadəganlar üçün inşa edilmiş və divarlarında dörd yevangelist həvarinin, eyni zamada Avraam tərəfindən İsaakın qurban verilməsi səhnəsinin həkk edildiyi zadəgan məbədi aid edilir. Şəhərin ən qədim tikililəri arasında II Aşotun hakimiyyəti dövründə - 963-964-cü illərdə inşa edilmiş və “Aşotaşen” adı ilə tanınan qala divarları da daxildir. Şəhərin sürətli inkişafı və genişlənməsi, hökmdar II Smbatı yeni, daha geniş və hündür (bəzi yerlərdə hündürlük 8-10 metrə çatır) qala divarları – “Smbataşen” – inşa etdirməyə məcbur edir. Sonrakı dövrlərdə Ani qalasının divarları Zakaryanlar, Şəddadilər və əraidə hakimiyyəti ələ almış digər sülalələr tərəfindən dəfələrlə bərpa etdirilmiş və genişləndirilmişdir. Ani qalası ümumilikdə 40 qapıya malik olmuş və qapıların hər birinin fərdi adı olmuşdur.

•  
  Qriqor Pahlavuninin sifarişi ilə X əsrin sonlarında inşa edilmiş Müqəddəs Qriqori Abuğamir kilsəsi
•  
  Tacir Tiqran Honentsin XIII əsrdə inşa etdirdiyi Bakirələr monastırı
•  
  Tacir Tiqran Honentsin XIII əsrdə inşa etdirdiyi Müqəddəs Georgi kilsəsi
•  
  1035-ci ildə Abulqarib Pahlavuninin sifarişi ilə inşa edilmiş Xilaskar kilsəsinin qalıqları
•  
  1031-ci ildə inşa edilmiş Həvarilər kilsəsinin qalıqları
•  
  I Qaqik Baqratuninin sifarişi ilə 1001-1020-ci illərdə inşa edilmiş dairəvi "Qaqikaşen" - Müqəddəs Qriqor Kilsəsinin qalıqları

XIV əsrin II yarısından etibarən erməni memarlığında durğunluq dövrü başlayır. Dövlətçiliyin itirilməsi, iqtisadi və siyasi çətinliklər, erməni memarlığının inkişafına mane olur. XV-XVI əsrlərdə ermənilərin sıx yaşadığı ərazilərdə iri monumental tikililərə rast gəlinmir. Buna baxmayaraq, kiçik memarlıq formalarında – xüsusilə xaçkarlarda – daşişləmə sənətinin inkişafını müşahidə etmək olur.

XVII əsrin II yarısından etibarən, erməni əhalinin sıx məskunlaşdığı ərazilərdə sülh dövrünün yaşanması, erməni memarlığının inkişafına da təsirini göstərir. Bu dövrdə erməni memarlığı əsasən üç istiqamətdə inkiaşf edir: 1) köhnə kilsə və məbədlərin yenidən qurulması, 2) yeni inşaat işləri, 3) mövcud kilsə və monastırların yeni tikililər hesabına genişləndirilməsi. Bu dövrdə əhəmiyyətli inşaat işləri Vağarşapat şəhərində həyata keçirilir: şəhərin kafedral kilsəsi və Müqəddəs Qayane kilsəsi bərpa olunur və yenidən qurulur. Yeni dini tikililərin inşası zamanı isə IV-VII əsrlər erməni memarlığının inşaat prinsipləri əsas alınır: günbəzli bazilikalar, günbəzli zal kilsələri və xüsusilə də üçnefli bazilikaların inşasına üstünlük verilir. XVII əsrdə inşa edilmiş üçnefli bazilikalar erkən orta əsrlərə aid sələflərindən fərqli olaraq daha sadə, dəbdəbəli dekorativ elementlərsiz olmaqla, əksər hallarda pis yonulmuş daşlardan inşa edilirdi. Bu xüsusiyyətləri özündə əks etdirən tipik memarlıq nümunələrinə Gərni (1646), Qndevaz (1686), Yeqeqis (1708), Farakda Müqəddəs Şmavon (1680) və Şorotda Müqəddəs Maarifçi Qriqori (1708) kilsələrini göstərmək mümkündür.

XVII əsrdə inşa edilmiş günbəzli kilsələrin sayı qismən azdır. Bu cür tikililərlə nümunə kimi Xorvirab monastırının günbəzli zalını (1666) və Üçkilsədəki Şoqakat kilsəsini göstərmək olar. Bu dövrdə əsas inşaat materialı kimi bazalt daşından istifadə edilirdi. Lakin, XVII əsrin sonlarından başlayaraq, daha ucuz və istifadəsi daha rahat olan bişmiş kərpicdən istifadəyə də başlanılır.

•  
  Vağarşapat şəhərindəki Müqəddəs Qayane kilsəsi VII əsrə aid edilsə də, 1652-ci ildə kilsədə əsaslı tikinti və yenidənqurma işləri aparılmış, kilsənin günbəzi və zəng qülləsi tamamilə yenidən inşa edilmişdir.
•  
  Vağarşapat şəhərində yerləşən və günbəzli bazilika formasına malik Şoqakat kilsəsinin əsası 1694-cü ildə qoyulmuşdur.
•  
  Vağarşapat şəhərindəki Müqəddəs Ripsime kilsəsi VII əsrə aid edilsə də, 1653-cü ildə kilsədə əsaslı tikinti və yenidənqurma işləri aparılmış, poriko və zəng qülləsi (XVIII əsr) tamamilə yenidən inşa edilmişdir.
•  
  Üçkilsə kafedralının inşası ənənəvi olaraq IV-V əsrlərə aid edilsə də, 1627-ci ildən başlayaraq Katolikos Movsesin göstərişi ilə kilsədə əsaslı inşaat işləri aparılmış, bu zaman kilsənin günbəzi inşa edilmiş, eyni zamanda tikilinin memarlıq quruluşuna ciddi dəyişikliklər edilmişdir (divarlar, tavan, daşıyıcı sütunlar yenidən inşa edilmişdir). İnşaat işlərindən sonra kilsənin interyerinə çoxsaylı freskalar əlavə edilmişdir.
•  
  İranın İsfahan şəhərində XVII əsrdə inşa edilmiş Vank kafedralı özündə erməni və İran memarlığının elementlərini birləşdirir.
•  
  Türkiyənin Sivrihisar ilçəsi ərazisində 1650-ci ildə inşa edilmiş Müqəddəs Minas monastırı, Anadolu ərazisindəki ən böyük erməni dini abidələrindən biridir.

XIX əsrdə ermənilərin sıx məskunlaşdığı Anadolu şəhərlərində (Van, Bitlis, Ərzurum, Elazığ, Ərzincan və sair) şəhərsalma və memarlıq işində ciddi irəliləyiş baş verməmişdir. Erməni əhalinin yaşadığı bəzi ərazilərin Rusiya imperiyasının tərkibinə qatılması ilə, bu ərazilərdə ciddi inşaat işlərinə start verilmişdir. Bu dövrdə bəzi şəhərlərdə qismən (İrəvan), bəzilərində isə əsaslı (Aleksandropol, Qars, Gorus) planlaşdırma və yenidənqurma işləri aparılmışdır. XIX əsrin sonları – XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyası tərkibinə qatılmış şəhərlərin kapitalist inkişaf mərkəzlərinə çevrilməsi, onların inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır.

XX əsr erməni memarlığının inkişafı mühəndis-memar V. Mirzoyanın adı ilə bağlıdır. Onun layihələri əsasında XX əsrin əvvəllərində İrəvanda İrəvan Kişi Gimnaziyasının binası (hazırda Arno Babacanyan adına konsert zalı), Xəzinədarlıq palatasının binası (hazırda bank binası kimi istifadə edilir), Müəllimlər seminariyası və sair binalar inşa edilmişdir.

•  
  İrəvan Kişi Gimnaziyasının binası, 1916
•  
  İrəvanda Xəzinədarlıq palatasının binası, 1901
•  
  İrəvanda Barseq Yeqizaryanın yaşayış evi, 1884
•  
  Gümrüdə Dzitoxtsyan qardaşlarının yaşayış evi, 1872
•  
  Gümürdə XIX əsrə aid yaşayış binası
•  
  Gorusda Rus məktəbinin binası, XIX əsr

Sovet Ermənistanında memarlığın inkişafında memar Aleksandr Tamanyan mühüm rol oynamışdır. XX əsrin əvvəllərində Tamanyan tərəfindən İrəvan şəhərinin yeni baş planı hazırlanmışdır. Bu plana əsasən şəhərin qədim mərkəzinin XIX əsrin sonlarından başlanan sökülməsi yekunlaşdırılmış, Tamanyanın layihələri əsasında İrəvan Opera və Balet Teatrı, Hökümət Evi və sair binalar inşa edilmişdir. Bu dövrdə Tamanyanla yanaşı İrəvanda memar N. Bunyatyan (“Yerevan” mehmanxanasının binası), 30-cu illərdən etibarən isə G. Koçaryan (İrəvan Univermağı, SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi Yerevan idarəsinin binası), K. Alabyan (İrəvanda Şahmatçıların evi), M. Mazmanyan (İrəvanda Kitab evi, Armenerqo yaşayış binası və sair), H. Markanyan (İrəvanda Uşaq dünyası univermağı, Konyak zavodunun binası) fəaliyyət göstərmişdir.

Böyük Vətən müharibəsindən sonra Ermənistanda memarlıq-layihələndirmə işlərinə R. İsraelyan (“Ararat” trestinin şərab zirzəmiləri, “Axtanak” parkında Qələbə abidəsi və sair), G. Tamanyan (“Nairi” kinoteatrı, İrəvan Dövlət Konservatoriyasının binası, Sayat Nova adına musiqi məktəbinin binası və sair), M. Qriqoryan (Prezident malikanəsi, Ermənistan Parlamentinin binası, Matenadaran, Ermənistan Tarix Muzeyinin binası, Konstitusiya məhkəməsinin binası və sair), E. Tiqranyan (İrəvan Dövlət Universitetinin əsas binası, İrəvan Dəmir Yolu Vağzalı), S. Safaryan (Ermənistan Milli Elmlər Akademiyasının binası, Leninakan Dram Teatrının binası, Tibb İnstitutunun binası və sair), Q. Ağababyan (İrəvan Qapalı bazarı), K. Akopyan (“Dinamo” və “Hrazdan” stadionları), S. Kntexçyan (“Moskva” kinoteatrının yay zalı), S. Qurzadyan (Byurakan astrofizika observatoriyası), A. Tarxanyan (Tsitsernakaberd, Zvartnots hava limanı və sair) və digərləri öndərlik etmişdir.

1970-ci illərdə memarlar L. Xristaforyan və R. Asratyanın layihələri əsasında “Şirak” və “Erebuni” hava limanları inşa edilmişdir. Şirak hava limanı, 1988-ci ilin dağıdıcı zəlzələsindən sağ çıxmış azsaylı tikililərdən biri olmuşdur.

•  
  A. Tamanyanın layihəsi əsasında inşa edilmiş İrəvan Dövlət Opera və Balet Teatrının binası, 1926-1939
•  
  M. Qriqoryanın layihəsi əsasında inşa edilmiş, Ermənistan Parlamentinin binası, 1949
•  
  M. Qriqoryanın layihəsi əsasında inşa edilmiş, Matenadaran binası, 1959
•  
  E. Tiqranyanın layihəsi əsasında inşa edilmiş İrəvan Dəmiryolu Stansiyasının bınası, 1952-1955
•  
  Q. Ağbabayanın layihəsi əsasında inşa edilmiş İrəvan Qapalı bazarı, 1952

XXI əsr erməni memarlığı bir neçə monumental dini kompleks və dövlət idarələrinin inzibati binalarının inşası ilə əlamətdardır. 2001-ci ildə İrəvanda Müqəddəs Qriqor Lusavoriç kafedralının açılışı baş tutmuşdur. Bu kafedral erməni memarlığında ən böyük məbəd olmaqla yanaşı, həm də bütün Qafqazda ikinci ən böyük kilsədir.

Eyni zamanda XXI əsrdə, Ermənistan Respublikası tərəfindən memarlar qrupuna (Q. Azizyan, S. Nazaryan, L. Xristaforyan, A. Ayvazyan, Q. Ovsepyan və A. Ayrapetyan) Ermənistan Müdafiə Nazirliyinin inzibati binasının layihələndirilməsi işi sifariş edilmişdir. 2009-cu ildə isə hazrlanmış layihə, şəhərsalma və memarlıq sahəsində dövlət mükafatına layiq görülmüşdür.^[23]

2005-ci ildə memar L. Xristaforyanın layihəsi əsasında ER Mərkəzi Bankının üçüncü korpusunun inşasına başlanılmışdır.

20 yanvar 2010-cu ildə memar R. Asratyanın layihəsi əsasında İrəvanda inşa edilmiş “Piazza Grande” iş mərkəzinin açılışı olmuşdur.

•  
  S. Kürkçüyanın layihəsi əsasında İrəvanda inşa edilmiş Müqəddəs Qriqor Lusavoriç kafedralı, 1997-2001
•  
  A. Qulyanın layihəsi əsasında Nor Açin şəhərində inşa edilmiş Müqəddəs Xilaskar kilsəsi, 2011-2015
•  
  A. Qulyanın layihəsi əsasında Abovyan şəhərində inşa edilmiş Müqəddəs Vəftizçi İohann kilsəsi, 2006-2013
•  
  N. Sarkisyanın layihəsi əsasında inşa edilmiş və Ermənistan XİN də daxil olmaqla, bir sıra dövlət orqanlarına ev sahibliyi edən dövlət binası, 2015
•  
  C. Torosyanın layihəsi əsasında inşa edilmiş İrəvan Meriyasının binası, 2003-2004

Erməni memarlar müxtəlif dövrlərdə qonşu xalqların memarlıq ənənələrinin inkişafına da töhvələrini vermişlər. VII əsrdə Gürcüstanda yaşayıb-yaratmış erməni memar Todos, Ateni Sionunu inşa etmişdir.^[24][25] A. L. Yakbson Qafqaz Albaniyası ərazisində erkən orta əsrlərdə inşa edilmiş monumental memarlıq abidələrində Erməni memarlığının təsirinin hiss olunduğunu qeyd edir.^[26]

A. L. Yakobsob qeyd edir ki, Səlcuqlu memarlığının bir sıra formaları, erməni memarlığına xas tikililərin birbaşa təkrar edilməsi ilə yaradılmışdır.^[27]

Erməni yaylası ərazisində inşa edilmiş bir sıra müsəlman türbələri də erməni memarlığına xas formaları təkrarlayır.^[27] A. L. Yakobson, həmin türbələrin memarlıq formasında “sanki erməni məbədlərinin yuxarı hissəsini tamamlayan günbəz və barabanın kəsilərək yerə qoyulmuş əksini”^[27] görür. Bu cür türbələrə misal olaraq, Türkiyənin Ərzurum və Əxlat ərazilərində yerləşən bir sıra abidələr göstərilir. A. L. Yakobsonun fikrincə, qədim Cuğa şəhəri yaxınlığında dövrümüzə çatmış Gülüstan türbəsi, erməni memarlığında inkişaf etmiş kompozisiya quruluşu əsasında inşa edilmişdir.^[28]

XIII əsrdə Konyada yaşayıb-yaratmış erməni memar Qalust daha çox müsəlman tikililərinin inşası ilə məşhurlaşmışdır.^[27] Qalust tərəfindən 1251-ci ildə inşa edilmiş və Səlcuqlu memarlığının^[29] ən gözəl abidələrindən biri olan İncə Minarəli Mədrəsə adlı tikilidə, memar öz imzasını da saxlamışdır.^[30] Onunla eyni dövrdə başqa bir erməni memar – Kaloyan da Anadolu şəhərlərində fəaliyyət göstərmişdir.^[28]

“Qlobal memarlıq tarixi” müəllifləri qeyd edirlər ki, Bizans memarlığına vacib təsir səmtlərindən biri də Ermənistan olmuşdur.^[31] Erməni memarlığının Bizans və Avropa memarlığına təsirləri, detallı şəkildə Polşa-Avstriya sənətşünası Yozef Strjiqovski tərəfindən “Avropada ermənilərin memarlığı” adlı monoqrafiyada təhlil edilmişdir.^[32]

XV-XVI əsrlərdə erməni memarlar Osmanlı memarlığının inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışlar. XVIII əsrin ortalarından başlayaraq İstanbulda məşhur memarlar ailəsi – Balyanlar fəaliyyətə başlayır^[33] və məhz bu ailənin nümayəndəsi məşhur Dolmabağça sarayının memarlarından biri olur.^[34]

• Erməni tarixi
• Ermənistan mədəniyyəti
• Ermənistandakı məbədlərin siyahısı
• Ermənistanda UNESCO-nun Ümumdünya irsi obyektlərinin siyahısı

• Churches of Historic Armenia (ing.)
• Research on Armenian Architecture (RAA) Arxiv surəti 23 sentyabr 2015 tarixindən Wayback Machine saytında
• Research on Armenian Architecture (RAA)
• Агентство по исследованию армянской архитектуры
• Armenianstudies Armenian Architecture (ing.)
• Armenian Architecture by Dr. Dickran Kouymjian (ing.)
• Virtual Ani (ing.)
• Petit résumé de l’architecture arménienne (fr.)
• Les arts arméniens sur le site du CDCA (fr.)
• Состояние армянских памятников в Турции