Epikür paradoksu (ing. Epicurean paradox) — şər problemi ilə bağlı məntiqi dilemmadır və adətən yunan filosofu Epiküra aid edilir. Paradoks eyni zamanda hər şeyi bilən, hər şeyə qadir və tamamilə xeyirxah olan bir tanrının mövcudluğuna qarşı irəli sürülür.
Epikürun irəli sürdüyü paradoksun məntiqi Tanrının üç mümkün xüsusiyyətini — hər şeyə qadirlik, hər şeyi bilmə və tam xeyirxahlıq (yəni tam güc, bilik və xeyirxahlıq) — bir-biri ilə cütləşdirir. İddia olunur ki, bu xüsusiyyətlərdən hər hansı iki xüsusiyyət doğru olduqda, üçüncüsü də eyni anda doğru ola bilməz; bu isə paradoksu bir trilemmaya çevirir. Paradoks həmçinin belə bir nəticə irəli sürür ki, əgər bu xüsusiyyətlərdən hər hansı birinin doğru olması məntiqsizdirsə, onda hər üç xüsusiyyətə malik bir tanrının mövcudluğu da mümkün deyil.[1] Xüsusiyyətlərin cütləri və onların yarada biləcəyi mümkün ziddiyyətlər aşağıdakılardır:
- Əgər Tanrı hər şeyi bilir və hər şeyə qadirdirsə, onda bütün şəri bilir və onu aradan qaldırmaq gücünə malikdir. Lakin bunu etmirsə, o zaman tam xeyirxah deyil.
- Əgər Tanrı hər şeyə qadir və tam xeyirxahdırsa, şəri aradan qaldırmaq gücünə malikdir və bunu istəməlidir. Əgər etmirsə, deməli şər haqqında biliyi məhduddur və bu halda hər şeyi bilən deyil.
- Əgər Tanrı hər şeyi bilən və tam xeyirxahdırsa, mövcud olan bütün şəri bilir və onu dəyişdirmək istəyir. Lakin bunu etmirsə, deməli bunu etməyə qadir deyil və bu halda hər şeyə qadir deyil.
Epikur ateist deyildi, baxmayaraq ki, o, insan işləri ilə maraqlanan Tanrı ideyasını rədd edirdi; Epikürçülük tərəfdarları Tanrının ümumiyyətlə mövcud olmadığını iddia etmirdilər. Onun dövründə ali, xoşbəxt və mübarək Tanrı anlayışı geniş yayılmışdı, lakin Epikur bu təsəvvürü rədd edirdi, çünki dünyadakı bütün problemlərlə maraqlanmağın Tanrı üçün çox ağır bir yük olacağını düşünürdü. Bu səbəbdən Epikürçülük belə bir mövqe irəli sürürdü ki, tanrılar insanların varlığı haqqında məlumata malik deyil və insanlara qarşı xüsusi bir məhəbbət bəsləmirlər; onlar sadəcə olaraq insanların yaxınlaşmağa çalışa biləcəyi mənəvi ideallar rolunu oynayırlar.[2] Epikür tanrıların bəşəriyyətin rifahı ilə maraqlana bilməyəcəyi qənaətinə məhz şər problemini — yəni yer üzündəki əzabların mövcudluğunu — müşahidə etməklə gəlmişdi.
Epikürun bu arqumentin müəllifi olduğunu təsdiqləyən heç bir mətn mövcud deyil.[3] Buna görə də, bu arqument yunan fəlsəfəsinin skeptik məktəbi arasında məşhur olsa da, mümkündür ki, Epikür paradoksu ona səhvən aid edilib. Xüsusilə Laktans bu arqumenti xristian mövqeyindən tənqid edərkən, Epiküru ateist hesab etdiyi üçün onu bu fikirin müəllifi kimi təqdim etmiş ola bilər. Alman alimi Reynhold F. Qlay hesab edir ki, bu teodisiya arqumenti Epikürçu olmayan və ya Epikürçuluğa qarşı olan akademik bir mənbədən qaynaqlanır.[4] Bu trilemmanın qorunub saxlanmış ən qədim versiyası skeptik filosof Sext Empirikin əsərlərində yer alır.
Çarlz Brey 1863-cü ildə nəşr olunmuş The Philosophy of Necessity adlı kitabında Epiküru mənbə göstərmədən aşağıdakı sitatı ona aid edir:
|
Tanrı şəri aradan qaldırmaq istəyir, lakin buna qadir deyilmi? O halda o, hər şeyə qadir deyil. Qadirdir, lakin istəmir? O halda o, bədxahdır. Həm qadirdir, həm də istəyir? O halda şər niyə mövcuddur? | 
|
N. A. Nikolson 1864-cü ildə yazdığı Philosophical Papers əsərində “məşhur sualları” Epiküra aid edir və bu zaman Yumun daha əvvəl ifadə etdiyi sözlərdən istifadə edir. Yumun ifadəsi onun 1779-cu ildə ölümündən sonra nəşr olunmuş məşhur Dialogues Concerning Natural Religion əsərinin onuncu kitabında yer alır. Filonun nitqi “Epikürun qədim sualları hələ də cavabsız qalır” sözləri ilə başlayır. Yum bu sitatı Pyer Beylin nüfuzlu Dictionnaire Historique et Critique əsərindən götürmüşdür; Beyl isə Laktansa istinad edərək bu sualları Epiküra aid edir. Bu aid etmə Laktansın De Ira Dei əsərinin 13-cü fəslində yer alır və orada heç bir mənbə göstərilmir.
Yum belə nəticə çıxarır:
|
|
[Tanrının] qüdrəti sonsuzdur: istədiyi hər şey həyata keçirilir. Lakin nə insan, nə də başqa hər hansı bir canlı xoşbəxtdir. Deməli, o, sizin xoşbəxtliyinizi istəmir. Onun müdrikliyi sonsuzdur: hər hansı bir məqsəd üçün vasitə seçərkən heç vaxt səhv etmir; lakin təbiətin gedişi insan və ya heyvan xoşbəxtliyinə ziddir: deməli, bu məqsəd üçün qurulmayıb. İnsan biliyinin bütün tarixi boyunca bundan daha dəqiq və yanılmaz nəticələr yoxdur. Elə isə hansı nöqtədə sizin xeyirxahlığınız və mərhəmətiniz insanın xeyirxahlığı və mərhəmətini xatırladır? |
|
- ↑ Tooley, Michael, The Problem of Evil // Zalta, Edward N. (redaktor), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2021), Metaphysics Research Lab, Stanford University, 2021, İstifadə tarixi: 11 dekabr 2023
- ↑ "Epicurus | Internet Encyclopedia of Philosophy" (ingilis). İstifadə tarixi: 11 dekabr 2023.
- ↑ P. McBrayer, Justin. The Blackwell companion to the problem of evil (ingilis). Malden, MA: Wiley Blackwell. 2013.
- ↑ Glei, Reinhold. "Et invidus et inbecillus. Das angebliche Epikurfragment bei Laktanz, de ira dei 13,20–21". Vigiliae Christianae. 42 (1). 1988: 47–58. doi:10.2307/1584470. JSTOR 1584470.
- Mark Joseph Larrimore, (2001), The Problem of Evil, pp. xix-xxi. Wiley-Blackwell
- Mark Joseph Larrimore, The Problem of Evil: a reader, Blackwell (2001), pp. xx.
- Reinhold F. Glei, Et invidus et inbecillus. Das angebliche Epikurfragment bei Laktanz, De ira dei 13,20-21, in: Vigiliae Christianae 42 (1988), pp. 47-58
- Sexto Empírico, Outlines of Pyrrhonism, 175: "those who firmly maintain that god exists will be forced into impiety; for if they say that he [god] takes care of everything, they will be saying that god is the cause of evils, while if they say that he takes care of some things only or even nothing, they will be forced to say that he is either malevolent or weak"
- Lucius Caecilius Firmianus Lactantius (1532). Divinae institutiones. VII. [S.l.: s.n.]