Empusa (Yunan dilində: Ἔμπουσα;[1] cəm forması: Ἔμπουσαι Empusai) Yunan mifologiyasında şəklini dəyişə bilən bir qadın varlıqdır. Onun bir ayağının misdən olduğu və Hekate tərəfindən idarə edildiyi bildirilir. Lakin bu varlığın dəqiq mahiyyəti qeyri-müəyyəndir.[2] Son Antik dövrdə empusalar lamialar və mormolukeyalar (müxtəlif qorxulu ruhlar) ilə eyniləşdirilmiş və cavan kişiləri başdan çıxarıb onlarla qidalanan varlıqlar kimi təsvir edilmişdir.
Empusa haqqında əsas tarixi mənbələri aşağıdakı əsərlərdir:
- Aristofanın komediyaları (Qurbağalar və Yekklesiazusa),
- Filostratın Apollonius Tyanalının həyatı.
Empusa qədim yunan mənbələrində "demonik bir kabus" kimi təsvir edilir və şəklini dəyişdirmək qabiliyyətinə malikdir. Aristofanın əsərlərində onun müxtəlif heyvanlara və qadına çevrildiyi qeyd olunur. Bəzi mənbələrə görə, empusanın bir ayağı misdən, digəri isə uzunqulaq ayağından ibarətdir. Buna görə o, "Uzunqulaq ayaqlı" mənasını verən Onokole (Ὀνοκώλη) və Onoskelis (Ὀνοσκελίς) ləqəbləri ilə tanınırdı. Aristofanın "Qurbağalar" komediyasında, Empusa, yeraltı dünyaya gedən Dionis və onun köləsi Ksantiya qarşısına çıxır. Ksantiya qorxutmaq məqsədilə ya gerçəkdən, ya da zarafatla empusanın öküzə, ulağa, gözəl qadına və itə çevrildiyini gördüyünü deyir. Onun bir ayağının misdən, digəri isə inək peyinindən olduğu da bu əsərdə qeyd olunur. Bəzi mənbələrdə Hekate tərəfindən göndərildiyi, bəzi mənbələrdə isə Hekatenin özü olduğu bildirilir.
Empusa Son Antik dövrdə empusalar tək bir varlıq deyil, ruhlar kateqoriyası kimi qəbul edilirdi. Onlar gənc kişiləri başdan çıxarıb qidalanan kabuslar kimi təsvir olunurdu. I əsrə aid olan bu əsərdə, empusa gənc bir fəlsəfə tələbəsini cazibədar bir qadın formasına girərək aldadır və onu yeməyə hazırlaşır. Başqa bir hissədə Apollonius Hindistana səfəri zamanı bir empusaya rast gəlir. O, bu varlığı təhqir edir və yol yoldaşlarını da onu qorxutmağa çağırır. Bu zaman empusa inciyərək qaçır və yüksək səslə qışqırır.[3]
Empusa bəzən lamia və mormoluka adlandırılırdı. Onun gənc kişiləri qidalanmaq üçün kökəldib yediyi, gənc kişilərin qanına xüsusi ehtiyacı olduğu bildirilirdi. Buna görə 1849-cu ildə Smit tərəfindən tərtib olunan Yunan və Roma mifologiyası Lüğətində empusa qan əmən vampir kimi şərh edilmişdir.
Müasir dövrdə empusa ilə bağlı bəzi folklor nümunələri mövcuddur.
Bəzi kənd əfsanələrində empusa olduqca arıq bir qadın kimi təsvir edilir və çox ayağı olduğu bildirilir:
- Bir ayağı misdən,
- Bir ayağı uzunqulaqdan,
- Bir ayağı öküzdən,
- Bir ayağı keçidən,
- Və yalnız bir ayağı insan ayağıdır.
1871-ci ildə Bernhard Şmidt belə bir əfsanənin Parnassusda (Araxova bölgəsində) toplandığını yazır.[4]
Buna baxmayaraq, empusa Yunan xalq inanclarında gello kimi digər qorxulu varlıqlardan daha az istifadə olunan bir termindir.
Mifoloq Robert Qreyvs empusanın yarı-ilahi varlıq olduğunu iddia edir. Onun Hekate və Mormo adlı bir ruhun qızı olduğunu bildirir. Empusa cavan kişiləri başdan çıxarıb qanlarını içən və ətlərini yeyən bir varlıqdır. Bir dəfə yatmış bir kişiyə hücum edərkən, həmin şəxsin Zevs olduğunu bilmədən ona hücum etmişdir. Bu zaman Zevs oyandıqda öz qəzəbini ona göndərərək empusanı öldürmüşdür.[5]
- Rudyard Kiplinqin "Tomlinson" adlı şeirində Empusadan bəhs edilir.
- Götenin "Faust, II Hissə" əsərində Empusa Mephistonun əmisi qızı kimi təqdim edilir, çünki onun uzunqulaq ayağı var, Mephistonun isə at ayağı.
- F. W. Murnaunun Nosferatu (1922) filmində Empusa qraf Orlokun Visborg şəhərinə səyahət etdiyi gəminin adıdır.
- Ceyms Metyu Bayers "Grecian Rune" romanında Empusa əvvəlcə antagonist (pis obraz) kimi təsvir edilir, lakin sonradan qəhrəmana çevrilir.
- "Primal" animasiya serialında Empusa şeytan-aristokratlardan biridir.
- Keri Arthurun "Şər qanadlar" adlı əsərində empusalar insan ətini yeyən varlıqlar kimi təqdim edilir.
- Persi Cekson və olimpiyaçılar kitab seriyasında Empusalar Hekatenin xidmətçiləri kimi Titan ordusuna qoşulurlar.
- Neil Gaimanın "Stardust" romanının ekranlaşdırmasında Empusa üç cadugərdən biri kimi təsvir edilir və Sara Aleksandr tərəfindən canlandırılır.[6]
- Tale/Böyük Əmr (Fate/Grand Order) oyununda Empusa, Çin döyüşçüsü Huyan Zhuo ilə birləşdirilmiş bir varlıq kimi təqdim edilir.
İngilis detkor qrupu Infant Annihilator "Empusa, Queen of the Damned" (Lənətlənmişlərin kraliçası) mahnısını Yunan mifologiyasındakı bu varlıqdan ilham alaraq yazmışdır.
- ↑ Smith, Benjamin E., redaktorCentury Cyclopedia of Names. i. New York: Century. 1895. səh. 361.
- ↑ An Intermediate Greek-English Lexicon, Liddell and Scott
- ↑ Apoll. Vit. II. IV, 1, pp. 53
- ↑ Schmidt, Bernhard. Das volksleben der Neugriechen und das hellenische alterthum. 1. B.G. Teubner. 1871. səh. 133.
έχει κορμί τής Λάμνιας ή πώς περβατεί σαν τη Λάμνια.. mehr als zwei und zwar verschiedenartig gebildete Füsse hat, der eine ist von Erz, der andere ist ein Eselsfuss, wieder ein anderer ein Ochsenfuss, ein Ziegenfuss, ein Menschenfuss u. s. w.
- ↑ Graves, Robert. The Empusae // The Greek Myths. London: Penguin. 1990 [1955]. 189–90. ISBN 978-0-14-001026-8.
- ↑ "Stardust (2007)". İstifadə tarixi: 13 February 2018 – www.imdb.com vasitəsilə.