Emissiya ticarəti

Çirklənmə bazar xarici effektinin (eksternallıq) klassik nümunəsidir. Eksternallıq — hər hansı fəaliyyətin həmin fəaliyyətlə bağlı bazar əməliyyatında iştirak etməyən bir subyektə (məsələn, şəxsə) təsiridir. Emissiya ticarəti çirklənmənin qarşısını almaq üçün bazar əsaslı yanaşmadır. Emissiya ticarəti planının əsas məqsədi müəyyən edilmiş emissiya hədəfinə nail olmağın ümumi xərcini minimuma endirməkdir.^[9]

Emissiya ticarəti sistemində hökumət ümumi emissiya həddini müəyyən edir və bu hədd çərçivəsində çirkləndirici maddələrin buraxılmasına icazə verən icazə sənədlərini (permit və ya allowance) təsbit edir.^[3] Hökumət bu icazələri sata bilər, lakin mövcud sxemlərin bir çoxunda icazələr iştirakçılara (tənzimlənən çirkləndiricilərə) onların baza səviyyəli emissiyalarına uyğun olaraq pulsuz verilir. Bu baza səviyyəsi iştirakçının tarixi emissiya göstəricilərinə əsaslanır. Tələblərə uyğunluğun sübutu üçün iştirakçı müəyyən dövr ərzində faktiki olaraq buraxdığı çirklənmə miqdarına bərabər sayda icazəyə malik olmalıdır. Əgər bütün iştirakçılar qaydalara əməl edərsə, ümumi emissiya fərdi limitlərin cəmini aşmayacaq.^[10]

İcazələrin alınıb-satılması mümkün olduğuna görə, iştirakçı ya öz emissiyalarını azaldaraq icazələrindən tam istifadə edə, ya emissiyalarını icazə səviyyəsindən aşağı salaraq artıq icazələri sata, ya da icazə həddindən artıq emissiya buraxaraq digər iştirakçılardan icazə ala bilər. Bu mexanizmdə alıcı çirkləndirməyə görə ödəniş edir, satıcı isə emissiyanı azaltdığı üçün mükafat əldə edir.

Emissiya ticarəti istehsal xərclərinə iqtisadi dəyərin daxil edilməsinə səbəb olur və bu da şirkətləri investisiya gəlirləri və əsaslı xərclər barədə qərarları karbon və istixana qazlarının (GHG) qiymətini nəzərə alan model əsasında verməyə təşviq edir.

Bir çox sxemlərdə çirkləndirmə ilə məşğul olmayan (və buna görə də öhdəliyi olmayan) təşkilatlar da icazələrin və onların maliyyə törəmələrinin ticarətində iştirak edə bilirlər.^[11]

Bəzi sxemlərdə iştirakçılara icazələri gələcək dövrlər üçün yığmaq (bank etmək) imkanı verilir.^[12] Digər sxemlərdə isə dövri olaraq ticarət edilən icazələrin müəyyən hissəsi dövriyyədən çıxarılır ki, bu da zamanla emissiyaların xalis azalmasına səbəb olur. Bu səbəbdən ekoloji təşkilatlar icazələri alıb ləğv edə, beləliklə tələb qanununa uyğun olaraq qalan icazələrin qiymətini artıra bilərlər.^[13]

Əksər sxemlərdə icazə sahibləri icazələri qeyri-kommersiya təşkilatlarına bağışlaya və bunun müqabilində vergi güzəşti əldə edə bilirlər. Adətən hökumət ümumi emissiya limitini zamanla azaldır və bunu milli emissiya azaldılması hədəflərinə uyğunlaşdırır.^[9]

Bir sıra hava çirkləndiricisi üzrə aktiv ticarət proqramları mövcuddur. Erkən tətbiqlərdən biri ABŞ-da turşu yağışlarının azaldılmasına yönəlmiş milli bazar olmuşdur. ABŞ-da hazırda azot oksidləri üzrə bir neçə regional bazar fəaliyyət göstərir.^[14]

Sonradan “limit və ticarət” (cap-and-trade) adlandırılacaq yanaşmanın hava çirklənməsinin azaldılmasında səmərəliliyi ilk dəfə 1967–1970-ci illər arasında Milli Hava Çirklənməsinə Nəzarət Administrasiyası üçün (sonradan ABŞ Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyinin Hava və Radiasiya Ofisinin sələfi) Ellison Berton və Vilyam Sanjur tərəfindən aparılmış bir sıra mikroiqtisadi kompüter simulyasiyası tədqiqatlarında nümayiş etdirilmişdir.^{[15][16][17][18]}

Bu tədqiqatlar göstərdi ki, kompüter optimallaşdırması ilə əldə edilən “ən aşağı xərcli həll” eyni səviyyədə çirklənmənin azaldılmasını təmin edən ənənəvi üsullarla müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə daha ucuzdur.^[19]

Bir ölkənin emissiyaları azaltması üçün əmr–nəzarət yanaşmasından, yəni tənzimləmə, birbaşa və dolayı vergilərdən istifadə etməsi mümkündür. Bu yanaşmanın dəyəri ölkələr arasında fərqlənir, çünki Marjinal Azaltma Xərc Əyrisi (Marginal Abatement Cost Curve, MAC) — çirklənmənin əlavə bir vahidinin aradan qaldırılmasının dəyəri — ölkədən ölkəyə dəyişir.

Koaz (1960)^[20][21] sosial xərclərin konkret məqsədə uyğun olaraq mülkiyyət hüquqlarının danışıqlar yolu ilə müəyyən edilməsi vasitəsilə nəzərə alına biləcəyini irəli sürmüşdür. Koaz modeli mükəmməl fəaliyyət göstərən bazarları və mülkiyyət hüquqları uğrunda mübahisə aparan tərəflər arasında bərabər danışıqlar gücünü nəzərdə tutur.

Koaz modelində səmərəlilik, yəni emissiyaların müəyyən olunmuş azaldılmasının ən aşağı xərclə əldə edilməsi bazar mexanizmi vasitəsilə təşviq olunur. Bu, emissiyaların azaldılması üçün maksimum çevikliyin təmin edilməsi kimi də izah oluna bilər. Çeviklik arzuolunandır, çünki marjinal xərclər — yəni emissiyaların azaldılmasının əlavə xərcləri — ölkələr arasında fərqlənir. Emissiya ticarəti azaldılmanın ilk növbədə marjinal azaldılma xərclərinin ən aşağı olduğu yerlərdə həyata keçirilməsinə imkan verir (Bashmakov et al., 2001).^[22] Vaxt keçdikcə səmərəlilik icazələrin “banklaşdırılması” yolu ilə də artırıla bilər (Goldemberg et al., 1996, s. 30). Bu, çirkləndiricilərə emissiyaları ən səmərəli vaxtda azaltmağa imkan verir.

Koaz modelinin üstünlüklərindən biri ondan ibarətdir ki, ədalətlilik (bərabərlik) mülkiyyət hüquqlarının bölgüsü mərhələsində nəzərə alına bilər və bu hüquqların necə paylanmasından asılı olmayaraq, bazar ən səmərəli nəticəni formalaşdıracaqdır.^[23] Lakin praktikada bazarlar mükəmməl olmadığından, bərabərlik və səmərəlilik arasında kompromisin yaranması mümkündür (Halsnæs et al., 2007).^[24]

Emissiya ticarəti sistemində, sistem daxilində kifayət qədər icazəyə malik olmaq öhdəliyi daşıyan emitentlər icazələri alıb-sata bilərlər. Bəzi analitiklər hesab edirlər ki, özəl broker şirkətlərinin ticarətdə iştirakı icazə qiymətlərindəki dəyişikliklər kimi risklərin daha effektiv idarə olunmasına kömək edə bilər (Bashmakov et al., 2001).^[25] Bu yanaşma sistemin ümumi səmərəliliyini də artıra bilər. Lakin bazar sui-istifadələrinin, məsələn insayder ticarətinin qarşısının alınması üçün bu subyektlərin tənzimlənməsi zəruri ola bilər.

Emissiya ticarəti çirkləndiricilərə emissiyaları azaltmaq üçün stimul yaradır. Bununla belə, müəyyən təhrifedici stimullar da mövcuddur. Keçmiş emissiyalara əsaslanan icazə bölgüsü (“grandfathering”) şirkətləri yüksək emissiya səviyyəsini qorumağa təşviq edə bilər. Məsələn, emissiyalarını azaltmış şirkət gələcəkdə daha az icazə ala bilər (IMF, 2008).^[26]

Emitentlərin yanacaq xərcləri kimi birbaşa xərcləri mövcud olsa da, bəzi xərclər məhsul və ya xidmətin qiymətinə daxil edilmir. Bu xərclər xarici xərclər adlanır (Halsnæs et al., 2007).^[27] Bu sistem etik baxımdan da tənqid edilir, çünki çirkləndirici emissiyanı azaltdığı üçün faktiki olaraq mükafatlandırılır (Goldemberg et al., 1996).^[23]

Digər tərəfdən, icazələrin pulsuz paylanması əvəzinə hərrac yolu ilə satılması hökumətə gəlir gətirir. Bu gəlirlər, məsələn, enerji səmərəliliyi proqramlarının maliyyələşdirilməsinə və ya təhrifedici vergilərin azaldılmasına yönəldilə bilər.^[28]

Koaz modelinə görə, həm “grandfathering”, həm də hərrac yolu ilə bölgü səmərəliliyə gətirib çıxara bilər. Lakin praktikada “grandfathering” çirkləndiriciləri subsidiyalaşdırır və daha çirkli texnologiyaların daha uzun müddət bazarda qalmasına səbəb ola bilər.^[29]

İqtisadçı William Nordhaus bildirir ki, icazələrin bölgüsü iqtisadiyyata əlavə yük yaradır, çünki səmərəli vergi mexanizmlərindən yetərincə istifadə olunmur.^[30] Onun fikrincə, çirklənmə vergilərindən gəlir əldə edilməsi investisiya və istehlak üzərindəki təhrifləri azalda və iqtisadi səmərəliliyi artıra bilər.^[30]

• Greenhouse Gas Emissions Trading and Project-based Mechanisms – Organisation for Economic Co-operation and Development
• US EPA's Acid Rain Program