Elxanilər dövləti

"İlxan", və ya "elxan" anlayışı Hülakü xanla. Belə ki, o, "elxan" titulu ilə tanınırdı. Bu söz iki hissədən ibarətdir: "El" – itaət edən, və ya tabe olan mənasında, "xan" isə – hökmdar mənasındadır. Yəni, Elxanilər dövlətinin hökmdarı Qaraqorumda, sonra isə Çindəki Xanbalıq şəhərində yaşayan böyük xaqana tabe sayılırdı.^[15]

Bu titulun mənası barədə başqa bir variant isə isə "elxan" birləşməsinin türkcə olması haqındadır. Hansı ki, "el" yəni "tayfa", "xan" isə "rəhbər" mənasına gəlir. Bu zaman "elxan" ifadəsi "tayfa başçısı", yaxud "el rəhbəri" kimi tərcümə olunur.^[16][17]

Bəzi tədqiqatçılar bu titulun "sülh lideri" və "sülh xanı" mənasını verdiyini bildirirlər. Araşdırmaçı Dorotiya Kravolski bu terminin "sülh gətirən xan" kimi tərcümə edilməsinin daha doğru olduğunu hesab edir. Elxanilərin 1296-cı ildə islamı tam şəkildə qəbul etməsindən sonra Elxani sikkələrindən monqol xaqanının adı çıxarıldı və "elxan" və "ilxan" titulu "xan" titulu ilə əvəz olundu.^[18]

Böyük Monqol imperiyasının əsası 1206-cı ildə Çingiz xan tərəfindən qoyulmuşdur. Əvvəlcə Çinə yürüş edən monqollar, daha sonra Mərkəzi Asiyadakı Xarəzmşahlar üzərinə hərəkət etdilər. 1218-1221-ci illərdə Xarəzmşahları məğlub edərək Məvərənnəhr və Xarəzmi tamamilə ələ keçirdilər.^[19][20][21]

Çingiz xanın ölümündən sonra 1229-cu ildə Böyük monqol imperiyasının taxtına Ugedey xan keçdi. 1231-ci ildə Ugedey xanın əmri ilə Xarəzmşahların Əcəm İraqında və Azərbaycanda hakimiyyətini bərpa etmiş hökmdarı Cəlaləddin Məngüberdinin üzərinə ordu göndərildi. Tezliklə Rey və Həmədanı ələ keçirən monqol qüvvələri Azərbaycan sərhədlərinə çatdılar. Cəlaləddinin məğlub edilməsi və ölümündən sonra^[22][23] monqollar Xarəzm, Xorasan və Fars üzərində nəzarəti ələ keçirdilər.

Monqol ordusunun komandanı Çormoqun noyon Azərbaycanda möhkəmləndikdən sonra Ərəb iraqı, Diyarbəkir, Ərzurum, Mardin və Nüseybin, eləcə də Sincar bölgələrinə hücum etdi, irəliləyərək Fərat sahilinə çatdı.^[23] Həmçinin şimal istiqamətində irəliləyərək Gürcüstanın paytaxtı Tiflis daxil oldu. Müqavimət göstərə bilməyən Gürcüstan krallığı vassallığı qəbul etdi.^[24]

Monqolların növbəti hədəfi Anadolu (Kiçik Asiya) oldu. Rum sultanlığı və Əyyubilər arasında anlaşılmazlıqlardan istifadə edən monqollar^[25] 1243-cü ildə Kösedağ döyüşündə Rum sultanlığını məğlub etdilər.^[26] Beləliklə, Rum sultanlığı da monqollara tabe oldu.

Monqol hökmdarı Münke xan 1251-ci ildəki qurultayda Hülakünü İran üzərində hakim təyin etdi və ona Mazandaran bölgəsindəki xaşxaşi təriqətinin məhv edilməsini, Abbasi xilafətinə son qoymağı, habelə Suriya və Misir ərazilərini ələ keçirməyi tapşırdı.^{[ْ 1]}

1252 ilin iyul ayında Hülakü böyük ordu ilə Qaraqorumdan Xorasan və İrana doğru hərəkətə başladı. Əksər yerlərdə müqavimətlə qarşılaşmadı, çünki bəzi ərazilər artıq monqolların hakimiyyəti altında idi və yerli hökmdarlar zəif vəziyyətdə olduğundan, monqollara təslim olmağı üstün tuturdular.^[27]

Xaşxaşilər üzərinə hərəkət edən monqol ordusu onlara məxsus əksər qalaları ələ keçiridi. Yalnız Meymundiz, Ələmut və Kürdəkuh qalaları hələ də müqavimət göstərirdilər. Bundan sonra Hülakü xan xaşxaşi şeyxi Ruknuddin Xurşaha təslim olmaları barədə xəbərdarlıq məktubu göndərdi. Xaşxaşilərin rəhbəri artıq müqavimətin mənasız olduğunu başa düşdü və 20 noyabr 1256-cı il təslim oldu.^[28] Hülakü xanın əmri ilə Ələmut qalası dağıdıldı və^[27] Ruknuddin Xurşah başda olmaqla bütün xaşxaşilər qətlə yetirildilər. Bununla da İsmaili dövləti süqut etdi.^[29]

Hülakü xaşxaşi qalalarını mühasirəyə aldığı zaman xəlifə əl-Müstəsim ilə əlaqə saxlayaraq, ondan hərbi yardım göndərməsini istədi. Lakin xəlifə bunun Bağdadın müdafiəsinin zəifləmək üçün plan olduğundan narahat olduğu üçün bu yardımı göndərməkdən imtina etdi. Hülakü xaşxaşiləri məğlub etdikdən sonra xəlifəyə sərt məzmunlu məktub göndərərək onu təhqir etdi və hədələdi. Bağdadın qala divarlarını dağıtmasını, şəhərin xəndəklərini doldurmasını və şəxsən ona təslim olmasını tələb etdi. Əks təqdirdə ölkəsinə dağıntı və fəlakət gətirəcəyini, heç kimin sağ qalmayacağını bildirdi.^[30][31][32] Xəlifənin də eyni məzmunlu cavabından sonra Hülakü Bağdada hücuma keçdi.^[31]

Bağdad 1258-ci ilin 20 yanvarında mühasirəyə alındı və ay sonuna qədər mühasirə davam etdi. Mancanaqlarla hücum edən monqollar qısa müddətdə şəhərin şərq hissəsini ələ keçirirdilər. Bundan sonra xəlifə Hülakü ilə sülh yolu tapmaq istəsə də, bu cəhd uğursuz oldu. Nəticədə 10 fevral 1258-ci il tarixində özü, ailəsi və yaxınları ilə birlikdə Hülakünun qarşısına çıxaraq təslim oldu.^[33]

Monqol əsgərləri şəhərdə dağıntılar törətməyə və qarətə başladılar, böyük kitabxanalardakı çoxsaylı qiymətli kitablar məhv edildi, elm adamları qətlə yetirildi. Təxminən qırx gün ərzində Bağdadın 80 min sakini həyatını itirdi.^[34] Bu hadisələr zamanı xəlifə əl-Müstəsim, onun iki oğlu və ona sadiq beş nəfər Abbasi əyanı da öldürüldü.^[32]

Bu hadisələrdən Hülakü xan Marağanı özünə paytaxtı seçdi. Həmçinin Məcidəddin Təbriziyə Urmiya gölünün sahilində qala tikmək tapşırığı verdi. Yürüş zamanı ələ keçirilmiş xəzinə, pul və qiymətli əşyaları həmin qalaya daşıtdı. Ələ keçirilmiş qiymətli əşyaların və pulun bir hissəsi Qaraqoruma, Münke xana göndərildi. Hülakü Bağdadın əvvəlki idarəedicilərini — İbn əl-Əlqəmi (vəzir), Fəxrəddin Damğani (divan sahibi), Nizaməddin əl-Yəncədhi (baş qazı) — öz vəzifələrində saxladı. Əli Bəhaduri isə Bağdada vali təyin edildi.^[35] Elxanilər 1258-ci ildən 1338-ci ilə qədər, yəni 82 il boyunca Bağdada hökm sürdülər.^[36]

Hülakü Marağada uzun müddət dayanmadı, Suriyaya doğru sürətlə hərəkət etməyi əmr etdi.^[37] Həmin dövrdə bu ərazi üç gücün hakimiyyəti altında idi: Əyyyubilər, səlibçilər və Klikiyadakı Ermənistan krallığı. Əyyubilər Mayyafariqin, Hasankeyf, Kərək, Hələb, Hüms, Həma və Dəməşq kimi şəhərlərə nəzarət edirdilər. Lakin onların vahid birliyi yox idi. Belə ki, buradakı Əyyubi şahzadələri və əmirlər bir mərkəzdən yox, müstəqil hakimiyyət sürürdülər. Səlibçilər isə monqollara qarşı qarşı qərarsız mövqe tutmuşdular. Onlar arasında yalnız Antioxiya knyazı VI Bohemond 1260-cı ildə Hülakü xanın vassallığını qəbul etmişdi.^{[1 1]} Həmçinin erməni kralı I Haytum da bölgədə monqolların müttəfiqlərindən biri idi.^{[1 2]}

Hülakü 1259-cu il Hələbə doğru yürüşə başladı. Monqol ordusu Mayyafariqin, Mardin, Nüseybin, Harran, Urfa, Birəcik və Harim kimi şəhərləri ələ keçirərək 1260-cı il 18 yanvarında Hələbə çatdı və şəhəri mühasirəyə aldı.^[38] Erməni kralı I Haytum və Antioxiya knyazı VI Bohemond da buraya gələrək, mühasirəyə yardım etdilər. Beləliklə, 1260-cı ilin yanvarında şəhər ələ keçirildi. Monqol ordusu tərəfindən çox sayda insan qətlə yetirildi.^[39] Bundan sonra monqol ordusu Dəməşqə (Şam) doğru irəlilədi. 1260-cı ilin mayında artıq şəhər tamamilə nəzarətə götürüldü. ^[40]

Suriyanın ələ keçirilməsindən sonra Hülakü xan 1260-cı ildə ildə Məmlük sultanı Seyfəddin Qutuza təslim olmasını tələb edən xəbərdarlıq göndərmişdi. Məktubun məzmunun bir hissəsi:

Məktub belə bir şeirlə bitirdi:^[41][42]

Bu xəbərdarlıqdan sonra Seyfəddin Qutuz Məmlük əmirləri və ordu komadanları ilə təcili toplantı keçirdi. Alınan qərara əsasən monqol xəbərdarlığı rədd edildi və monqol elçiləri edam edildilər. Onların başları Qahirə qalasının Zuvalə qapısından asıldı.^{[ْ 2]} Bu dövrdə Hülakünün böyük qardaşı, monqol hökmdarı Münke xanın ölümü və Hülakünün digər qardaşları Xubilay xan və Arıq Buğa arasında taxt uğrunda mübarizənin başlaması səbəbindən Hülakü ordusunun böyük hissəsini özü ilə apararaq bölgədən uzaqlaşdı və burada Kit Buğa noyonun rəhbərliyi altında 10 minlik qüvvə saxladı.^{[ْ 3][ْ 4]}

Qutuz cihad çağırışı edərək ordu toplamağa, Misir və Qahirə əhalisindən yeni vergilər yığmağa başladı.^[43] Həmçinin müharibəyə razı olmayan əmirləri döyüşə qatılmağa inandırdı.^[44][45] 1260-ci ildə Qutuz əmir Baybars Bəndəqdarı Qəzzaya vəziyyəti qiymətləndirmək üçün göndərdi. Bu vaxt Bəəlbək yaxınlığında monqolların hərbi qarnizonu var idi. Baybars Bəəlbəkdəki monqol qüvvələrini Qəzzadan çıxardı və onları İordan çayına qədər təqib etdi. Kit Buğa bundan xəbər tutduqdan sonra ordusu ilə İordan vadisinə doğru yollandı. Monqol ordusuna erməni və gürcü dəstələri də qoşulmuşdu. Məmlük ordusu 3 sentyabr 1260-cı ildə tarixində İordan çayına doğru hərəkət etdi. Baybars ordunun önündə gedərək Əyn Cəllud yaxınlığında monqol ordusuna hücum etdi. Qutuz isə əsas qüvvələrini yaxın təpələrin arxasında gizlətdi. Döyüş başladıqdan Baybars geri, təpələrə çəkilməyə başladı. Monqollar onu təqib edərkən mühasirəyə düşdülər və monqollar ordusu tamamilə məhv edildi. Kit Buğa əsir düşdü və edam edildi.^[41][46]

Monqolların məğlubiyyətindən sonra Məmlük ordusu irəliləyərək Suriya və Fələstini nəzarətə götürdü.^[41][46][47]

Münke xanın vəfatı və Xubilay xanın taxta çıxması ilə Monqol imperiyasının birliyi sarsılmağa başladı. İmperiyanın geniş ərazilərindəki xanlar əllərindəki torpaqlarda müstəqillik arzulayırdılar. Hülakü xan Qızıl Orda xanlığının əksər hissəsini təşkil edən Dəşti Qıpçaq ərazilərini Elxanilərə birləşdirmək istəyirdi.^[48] Digər tərəfdən Qızıl Orda taxtına keçən Bərkə xan 1252-ci ildə İslamı qəbul etmişdi.^[49][50] Hülakü xan isə xristianları dəstəkləyirdi. Bərkə xan Hülakünün Bağdada hücumu zamanı ona ordu ilə yardım etmək məcburiyyətində olsa da, bundan imtina etdi. Həmçinin Hülakünün Suriya və Misirə etdiyi yürüşlər zamanı da hərbi qüvvə göndərmədi. Bu isə Məmlüklərin Əyn Cəllud döyüşündə qalib gəlməsini asanlaşdırdı. Əksinə, Bərkə Elxanilərə yox, Məmlüklərə dəstək üçün ordu göndərmək fikrində idi. Bu proseslər Elxanilər ilə Qızıl Orda arasında münasibətlərin pozulması ilə nəticələndi.^[51] Bundan əlavə, Qara dənizin şimal sahilləri "ağ qul" ticarətinin mərkəzi idi. Hansı ki, buradan Misirə çox sayda qul göndərilirdi. Bu isə Məmlükləri davamlı insan və hərbi qüvvə axını ilə təmin edirdi. Hülakü bunu başa düşərək Bərkə xandan Misirə qul satışını dayandırmasını tələb etdi amma bu tələb qəbul edilmədi.^{[citation 1]} Hülakü həmçinin Çingiz xanın qərarı ilə Cuci nəsli üçün ayrılmış qənimətin beşdə bir hissəsini göndərməkdən imtina etdi ki, bu da tərəflər arasında münaqişəni daha da dərinləşdirdi.^[52]

1262-ci ildə Bərkə xan yaxın qohumu Noqayın komandanlığı altında 30 minlik ordunu Elxanilər üzərinə yürüşə göndərdi. Qızıl Orda qüvvələri Dərbənddən keçərək Şirvan ərazisində düşərgə qurdular. Burada üzərlərinə hücum təşkil edən Elxani ordusunun öncü qüvvələrini ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Bundan sonra Hülakü xan oğlu Abaqanı çoxsaylı qoşun ilə yardıma göndərdi. Noqayı məğlub edən Abaqa onu sıxışdırıb Şirvan ərazisindən çıxardı. Daha sonra Dərbəndi keçərək Qızıl Orda ərazisinə doğru irəlilədi. 15 gün ərzində Elxani ordusu heç bir müqavimətlə üzləşmədən irəliləməyə davam etdi.^[53] Lakin 1263-cü ilin martında Abaqa Terek çayını keçərkən Bərkə xanın hücumuna məruz qaldı və çox sayda itki verərək geri çəkildi. Hülakü xan bu məğlubiyyətə cavab olaraq Təbrizdəki Qızıl Orda tacirlərini edam etdirdi.^[52][53]

Əyn Cəllud döyüşündə və Qızıl Ordayla qarşıdurmada məğlubiyyətdən sonra Hülakü xan xristianlarla müsəlmanlara qarşı ittifaq qurmağa çalışdı. O, Akkadakı səlibçilərlə əlaqə saxlayaraq birlikdə hərəkət etməyi təklif etdi. Səlibçilər də Qərbi Avropaya bir neçə məktub göndərərək Papalığı və Qərbi Avropa hökmdarlarını Elxanilər ilə mütəfiqliyə çağırdılar. Lakin Qərbi Avropada monqollarla əvvəlki uğursuz mütəfiqlik təcrübələri səbəbindən onlara ciddi inam yox idi və bu məktublara ciddi əhəmiyyət verilmədi. Həmçinin Qərbi Avropada monqollarla ittifaqı dəstəkləyə biləcək birlik və güclü hökmdar da mövcud deyildi. 1262-ci ildə Hülakü xan papa IV Urbana və Fransa kralı IX Lüdovikə rəsmi səfirlik göndərdi.^[54] Lakin elçilər Siciliya kralı, papaya qarşı düşmən mövqeyində olan Manfredo tərəfindən həbs edildilər.^[55] Hülakü məktublarında monqolların qlobal hakimiyyət iddiasını təkrarlayır, papadan və Fransa kralından monqolların rəhbərliyinə tabe olmalarını tələb edirdi. Nümayəndə heyəti arasında yalnız Macarıstanlı Yohan adlı bir şəxs qaçmağı bacararaq IV Urbana məktubların və səfirliyin məqsədlərini çatdıra bildi.^[56]

Hülakü xüsusilə Bizansı və Şərqi xristianlarını Rum sultanlığına qarşı möhkəmlənmək və Məmlüklərə qarşı mübarizədə dəstək kimi görürdü. O, həmçinin Bizans imperatoru VIII Mixail Paleoloqa yaxınlaşmaq üçün Bizansa imperatoruna onun qızı ilə evlənmək istədiyini bildirdi. Sarayda mövqeyini möhkəmləndirmək istəyən VIII Mixail Paleoloq bu təklifi qəbul edərək qızı Mariyanı Təbrizə göndərdi.^[57][58][59] Həmçinin bu dövrdə papa Hülaküyə xristianlığı qəbul etməsi üçün məktub göndərmişdi.^[60] Lakin Hülakü həyatının son dövrlərində göndərilmiş bu məktuba cavab vermədi. Bunun səbəbi Qızıl Ordaya qarşı yürüşə hazırlaşması və daxili problemlərlə məşğul olması idi. Hülakü xan 1265-ci ildə vəfat etdi.^[61]

Bizans imperatorunun qızı Mariyanın Təbrizə çatması Hülakünün ölümündən sonra baş verdi. O, Hülakünün oğlu və varisi Abaqa xan ilə evləndi və "Dəspinə xatun" adı ilə tanındı.^[62]

Abaqa atası kimi xristian qüvvələrinə yaxınlaşma siyasəti yürüdürdü. Çünki Elxani dövləti cənubda Məmlüklər, şimalda Qızıl Orda və Mərkəzi Asiyada Çağatay xanlığı kimi müsəlman dövlətlərin təzyiqi altında idi.^[63] Bu dövrdə Suriya və Klikiyadakı xristian qüvvələri üzərinə hərəkət edən Məmlük sultanı Baybars,^[63] 1265-ci Qeysəriyyə, Yafa, Arsuf kimi əraziləri tutdu. Sonrakı iki ildə isə Safed, Rəmle, Tibnin, Qalət, Halba və Ərqə kimi əraziləri nəzarətə götürərək Tripolinin geri alınmasına hazırlaşdı.^[64][65] Baybars geniş hücumlar təşkil edərək Erməni krallığı, Antakiya knyazlığı və Tripoli qraflıqlarını zəiflətmiş, Suriyanın şimalında mövqeyini gücləndirmişdir. Daha sonra 1266-cı ilin avqustunda erməniləri məğlub edərək irəliləyən Baybars Ayas, Adana, Tarsus kimi yerləri talan etmiş və Erməni krallığının paytaxtı Sisi tutaraq dağıtmışdı. Baybars 1266-cı ilin sentyabrında əsirlər və qənimətlər ilə birlikdə geri qayıtdı.^[66] Erməni kralı I Haytum Baybars ilə sülh müqaviləsi bağlamağa məcbur oldu.^[63]

Məmlüklər Elxanilərin müttəfiqlərinə qarşı Suriyada mübarizə apararkən, Abaqa Qızıl Ordaya və Çağatay xanlığına qarşı iki cəbhədə mübarizə aparırdı. 1265-ci ilin noyabr ayında Azərbaycana daxil olan Qızıl Orda qoşunları məğlub edilərək geri çəkildilər. Bərkə xan müharibəni davam etdirmək istəsə də, buna nail ola bilmədi və ara müharibələri nəticəsində öldürüldü. Bu Abaqaya Çağataylar və Məmlüklərə diqqət yetirmək imkanı yaratdı.^[67]

3 avqust 1268-ci ildə Abaqa xan papa IV Klimentə məktub göndərərək Elxanilərin vəziyyəti haqqında məlumat vermiş, Antakiyanın müsəlmanların əlinə keçdiyini və Klikiya erməni krallığının zəiflədiyini bildirmişdir. 1269-cu ildə Elxani səfiri Roma şəhərinə çatanda IV Kliment ölmüşdü.^[68] Daha sonra səfir Araqon krallığına və Qərbi Avropanın digər dövlətlərinə üz tutaraq onları müsəlmanlara qarşı əməkdaşlığa çağırmışdır. Bu çağırış Araqon kralı I Haymeni 1269-cu ildə Akkaya kiçik səlib yürüşü təşkil etməyə sövq etmişdir. Lakin Araqon donanması Fransanın sahillərində güclü fırtına nəticəsində məhv olmuş və yürüş baş tutmamışdır.^{[primary 1]}

Bəzi Avropa hökmdarları monqolların Məmlükləri məğlub etdikdən sonra Avropaya hücum edəcəyini düşünürdülər. Bu səbəbdən onlarla hərbi ittifaq qurmaq fikrinə isti yanaşmırdılar.^[68] Bu vəziyyətə görə Abaqa xan Məmlük sultanı Baybarsa məktub göndərərək sülh təklif etdi. Amma məktubu həm təklif, həm də təhdid mahiyyəti daşıyırdı. Baybars barışıq təklifini rədd etdi.^[69] Beləcə bu münaqişənin taleyini həll etmək üçün müharibə qaçılmaz oldu.

Bu ərəfədə Elxanilər şərqdən Çağatayların hücumuna məruz qaldı. Amudəryanı keçən Çağatay ordusu Herat və Badğis yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Elxani ordusunu məğlub etdi. Çağataylar Elxani ordusunun qalıqlarını təqib edərək onları Xorasandan çıxardılar və bu bölgəni ələ keçirdilər. 1270-ci ilin aprelində bölgəyə hərəkət edən Abaqa xan^[70][71] Çağatay ordusunu ağır məğlubiyyətə uğradaraq onları Xorasandan çıxardı.^{[ْ 5]}

Bundan sonra Abaqa Məmlüklər üzərinə hərəkətə keçdi. 1271-ci ildən başlayaraq Suriyaya bir neçə dəfə yürüş etdi. Lakin bu yürüşlər nəticəsiz oldu. 29 iyun 1277-ci ildə Baybarsın vəfatından sonra Məmlük əyanları arasında hakimiyyət uğrunda ara müharibələri başladı. Bundan sonra Abaqa xan yenidən, 1280-ci ilin sentyabrında Suriyanın şimalına kəşfiyyat dəstəsi göndərərək burada Məmlük hakimiyyətinin təsirini yoxladı. Bu dəstə Hələb və ətraf bölgələrə daxil olaraq burada talançılıq fəaliyyəti ilə məşğul oldu, həmçinin Böyük Hələb məscidin minbərini yandırdı və bölgədə dağıntılar törətdi.^[72]

Həmin ərəfədə Məmlük taxtına çıxan Seyfəddin Kalavun 30 min nəfərlik ordu ilə Suriya istiqamətində hərəkət etdi.^{[ْ 6]} 29 oktyabr 1281-ci ildə Məmlüklər ilə Elxanilər arasında baş tutmuş Hüms yaxınlığında döyüşdə Elxani ordusu ağır məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkildi. Bu döyüşdən qısa müddət sonra, 1 aprel 1282-ci ildə Abaqa xan vəfat etdi. Beləliklə, Elxani-Məmlük qarşıdurmasına bir müddətlik fasilə verildi.^{[ْ 7][ْ 8]}

Abaqanın ölümündən sonra monqol əmirləri hökmdar seçmək üçün qurultay keçirdilər. Hülakü xanın oğlu Təkudarın və Abaqa xanın oğlu Arqunun hökmdar elan edilməsi haqqında fikir ayrlılıqları mövcud idi. Nəhayət 6 may 1282-ci ildə Təkudar hökmdar seçildi.^[73][74]

İslamı qəbul edən Təkudar "Əhməd" adını götürdü və o vaxtdan etibarən "Əhməd Təkudar" adı ilə tanındı.^[74] O, Elxanilər dövlətini idarə edən ilk müsəlman hökmdar idi. Elxanilər dövlətində fəthlər dövrü səngidikdən sonra, Elxanilərlə Qaraqorumdakı böyük xaqanlar arasındakı əlaqələr tədricən zəiflədi. Beləliklə, monqollar Azərbaycan və İran başda olmaqla ələ keçirdikləri coğrafiyada məskunlaşaraq yerli xalqların bir hissəsinə çevrildilər. Bu vəziyyət onların İslam mədəniyyəti və sivilizasiyasını mənimsəməsinə və nəticədə İslamı qəbul etmələrinə səbəb oldu.^[75]

Təkudar taxta çıxan kimi Bağdaddakı İslam alimlərinə məktub göndərərək özünü islamın müdafiəçisi və Məhəmməd peyğəmbərin ardıcılı kimi təqdim etdi. Xəlifələr dövründəki kimi məscidlər tikilməsini və dini ayinlərin icrasını əmr etdi. Əhməd Təkudar Məkkəyə gedən zəvvar karvanlarını himayə etməyə başladı və vəqf gəlirlərinin əvvəlki kimi istifadə olunmasını əmr etdi.^[76]

Məmlüklərlə əlaqələri inkişaf etdirmək məqsədilə 1282-ci ilin sentyabrında Məmlük sultanı Seyfəddin Kalavunun sarayına nümayəndə heyəti göndərildi. Bu heyət vasitəsilə Məmlük hökmdarına Əhməd Təkudar xanın İslamı qəbul etməsi, siyasi məqsədləri, monqol cəmiyyətində və bütün İslam dünyasında şəriəti dirçəltmək istəyi, müsəlman qonşularla sülh və monqollar ilə Məmlüklərlə arasında kök salmış düşmənçiliyi aradan qaldırmaq istəyi bildirilirdi.^[77] Seyfəddin Kalavun həmin ilin dekabrında Əhməd Təkudara cavab məktubu göndərdi. Məktubda Məmlük sultanı İslamı qəbul etməsi münasibətli ilə Əhməd Təkudarı təbrik edir və müsəlmanların xeyrinə əməkdaşlığa, ticarət yollarının asanlaşdırılmasına və tacirlərin qorunmasına hazır olduğu bildirirdi.^[78][79][80]

Əhməd Təkudarla Abaqa xanın oğlu Arqun arasında münasibətlər Əhməd Təkudarın Elxani taxtına çıxmasından bəri gərgin idi. Bu münasibətləri daha da pisləşdirən əsas amillərdən biri də Arqunun Xorasanda əhaliyə qarşı sərt olması idi. Digər tərəfdən isə Arqun atasının taxtını geri almaq istəyirdi, çünki əmisinin bu taxtı ondan qəsb etdiyini düşünürdü. Həmçinin Təkudarın İslamı qəbul etməsi xristian yönümlü monqol əmirlərini narazı saldı. Onlar Təkudarı xristianlara qarşı təzyiq göstərməkdə ittiham etdilər və onu böyük xaqan Xubilaya şikayət etdilər. Həmçinin onu əcdadlarının adətlərindən kənarlaşmaqda – İslamı qəbul etməkdə və monqol Yasalarını tətbiq etməməkdə ittiham etdilər.^[81]

Beləliklə Elxani əyanları arasında Təkudara qarşı cəbhə formalaşdı və bu cəbhəyə Arqun rəhbərlik edirdi. O, Xorasanda hərbi düşərgə quraraq qoşun toplamağa başladı. Arqunun bu qərarı böyük xaqan Xubilay tərəfindən də dəstəklənirdi. Nəhayət, Arqun 21 aprel 1284-cü ildə əmisinin üzərinə hərəkətə keçdi. Lakin məğlub edilərək əsir alındı. Ancaq monqol əyanları bu qələbəni qəbul etmədilər və ikinci dəfə üsyan qaldırdılar. İkinci qarşıdurmada məğlub olan Təkudar ordu toplamaq üçün Xorasandan Azərbaycana çəkildi. Lakin Təkudar Azərbaycana çatmamış öz tərəfdarları tərəfindən tutularaq Arquna təslim edildi və 10 avqust 1284-cü ildə edam edildi.^[82]

Arqunun Elxani taxtına çıxması ilə müsəlmanlar yenidən təqib olunmağa, dövlət, məhkəmə və maliyyə vəzifələrindən uzaqlaşdırılmağa başladılar. Həmçinin Elxani sarayına daxil olmaları qadağan edildi. Bu siyasət Məmlüklərlə əvvəlki düşmənçiliyi yenidən başlatdı. Lakin Məmlüklər daxili çəkişmələr, ermənilər və səlibçilərlə qarşıdurmalar səbəbindən hərəkətə keçə bilmədilər. Arqun isə dövlət gəlirinin artırılması və xristian dövlətləri ilə müsəlmanlara qarşı siyasi əlaqələr qurmağa çalışırdı.^[83]

Abaqa xanın ölümündən sonra Elxanilərin gücü getdikcə azalırdı. Rəqibləri Məmlüklər isə güclənərək Suriyada irəliləməyə və bölgədəki səlibçiləri sıxışdırmağa başlamışdılar. Bu səbəbdən Avropa da Elxanilərlə hərbi əməkdaşlığa ehtiyac duyurdu. Arqun düşünürdü ki, Elxanilər Suriyaya, səlibçilər isə Akka, və ya Dümyata eyni anda hücum etsələr, Məmlüklərə qarşı nəticə əldə edə bilərlər. Bu məqsədlə Arqun Avropa krallarına və papaya məktublar göndərdi və səfirlər yolladı. Eyni zamanda Avropadan da nümayəndə heyətləri Elxani ərazisinə gələrək birgə hücum planlarını hazırlayır və Məmlüklərə qarşı vahid siyasət müəyyənləşdirməyə çalışırdılar. Lakin bu diplomatik səylərə baxmayaraq, real nəticə əldə olunmadı. Məmlüklər ard-arda qələbələr qazandılar və sonda səlibçilərin Şərqdəki son istehkamı olan Akkanı tutdular. Arqun 9 mart 1291-ci ildə vəfat etdi. Onun ölümündən sonra papa IV Nikolay da vəfat etdi və bununla da Elxanilərlə Avropa arasında diplomatik əlaqələr bir müddət dayandı.^{[ْ 9][ْ 10][ْ 11]}

Arqunun ölümündən sonra Elxani taxtına onun qardaşı oğlu Keyxatu xan (1291-1295) və ardınca Baydu xan (1295) çıxdı. Hər iki hökmdarın hakimiyyəti dövrü ümumilikdə təxminən 5 il davam etdi və hər ikisi bir-birinin ardınca öldürüldülər. Bundan sonra hakimiyyətə Mahmud Qazan xan keçdi. Mahmud Qazan 9 noyabr 1295-ci ildə Təbrizə daxil oldu və "elxan" elan edildi.^[84]

Mahmud Qazanın taxta çıxar-çıxmaz İslamı qəbul etdiyini elan etdi. Əslində isə Mahmud Qazan İslamı (hənəfilik) hakimiyyətə gəlməmişdən əvvəl, 19 iyun 1295-ci ildən qəbul etmişdi. Əyanların da onun ardınca İslamı qəbul etməsi ilə monqollar arasından İslamın mövqeyi güclənməyə başladı.^[85][86] İslamı qəbul etmək həmçinin Mahmud Qazan üçün əvvəlki hökmdarların dövründə yaranmış siyasi və iqtisadi çətinliklərdən çıxış yolu idi. Çünki o, taxta çıxdığı dövrdə dövlətin çöküş əlamətləri artıq açıq-aydın görünürdü. İqtisadi böhran Elxaniləri çin nümunəsinə uyğun olaraq kağız pul buraxmağa məcbur etmişdi, lakin bu addım bazarları tamamilə dondurmuş və dövlət bu qərardan geri çəkilməli olmuşdu. Hakimiyyət uğrunda mübarizə və güc mərkəzlərinin çoxluğu səbəbindən monqol ordusundakı parçalanma daha da dərinləşmişdi.^[86]

Həmçinin Mahmud Qazanın fərmanı ilə İslam dövlətin rəsmi dini elan edildi. Bütün mərasim və davranış qaydaları İslam şəriətinə uyğunlaşdırıldı. Monqollar bu dəyişikliklərin simvolu olaraq başlarına əmmamə taxmağa başladılar.^[86] Qazan İslamı qəbul etməyən buddist monqolların nüfuzuna son qoydu. Din xadimlərinin çoxu əvvəlki imtiyazlarından məhrum edildi və çox azı ölkədə qaldı. Buddist məbədləri məscidə çevrildi, müsəlmanlara məxsus əmlaklar onlara geri qaytarıldı. Elxani dövlətinin qurulmasından bəri müsəlmanlara qarşı əks mövqedə olan nestorian xristianların fəaliyyəti məhdudlaşdırıldı və onların patriarxı III Yaballaha bir müddətlik həbsə atıldı.^{[84][ْ 12]}

Mahmud Qazan və onun varislərinin İslamı qəbul etməsi, hökmdarlarla xalq arasında mövcud olan dini uçurumu aradan qaldırdı. Beləliklə, müsəlmanların əvvəlki passiv müqaviməti yerini fəal əməkdaşlığa verdi. Hakimiyyətlə xalq arasında olan etnik və sosial baryerlər aradan qalxdı və monqol hakim sinfi İslam mədəniyyətinə daha çox inteqrasiya etməyə başladı.^{[ْ 13]}

Mahmud Qazanın taxta çıxdığı vaxtda böyük xan Xubilay xan vəfat etdi. Onun ölümü ilə monqol siyasi sistemi parçalandı və taxt uğrunda kəskin mübarizələr başladı. Bu proses Elxanilərlə Böyük Monqol imperiyası arasındakı öhdəlikləri ortadan qaldırdı. Mahmud Qazan xan bu fürsətdən istifadə edərək imperiyadan tam müstəqillik elan etdi və özünü "xan" adlandırdı. Halbuki, bu titul əvvəl yalnız Monqol imperiyasının hökmdarlarına aid edilirdi.^[87] Beləliklə, böyük xanın adı sikkələr üzərinə çıxarıldı və xütbələrdə adının çəkilməsi dayandırıldı. Lakin Mahmud Qazan Qafqazda hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün burada zərb olunan sikkələrdə böyük xanın adını saxlayırdı.^{[ْ 14]}

Mahmud Qazan zimmilərə qarşı sərt davranmasına baxmayaraq, Məmlüklərə qarşı papa VIII Boniface, Qərbi Avropa kralları, Kipr kralı II Henrix və bir sıra hərbi monastr təşkilatlarının rəhbərləri ilə əlaqə saxlayırdı.^{[ْ 15][ْ 16]} Bu əlaqələr onun Suriya siyasətinə xidmət edirdi.^[88]

Mahmud Qazan 16 oktyabr 1299-cu ildə Təbrizdən Suriyaya yönəldi. Yolda ona 5 min nəfərlik hərbi qüvvə ilə erməni kralı II Hetum da qoşuldu.^[89] Məmlük sultanı Qalavun Elxani ordusunu qarşılamaq üçün hərəkətə başladı və Hümsdə qərar tutdu. Daha sonra irəliləyən Məmlük qüvvələri Elxani ordusunun əsas qüvvələri ilə qarşılaşdılar. 23 dekabr 1299-cu ildə Hümsun şərqində, Xazəndər vadisi yaxınlığında baş tutmuş döyüşdə Məmlük ordusu məğlub oldu. Qalavun Bəəlbəkə, oradan da Şama çəkildi.^[90] Bu qələbədən sonra Mahmud Qazan Hümsə nəzarəti ələ keçirdi və Şama doğru hərəkətə keçdi. Şam əyanları Mahmud Qazanla görüşərək şəhəri sülhlə təhvil vermək istədiklərini bildirdilər. Mahmud Qazan onların istəklərini qəbul etsə də, Şama daxil olduqdan sonra sülhə əməl etmədi. Şəhərdə qarət və qırğın həyata keçirildi. Elxanilər irəliləyərək Qüdsə, əl-Xəlilə və Kərəkə daxil oldular və burada da qarət və dağıntı törətdilər. Daha sonra Elxani qüvvələri Qəzzaya daxil oldular. Mahmud Qazan ümumi vəziyyətin sabitləşdiyini görüb 1300-cü ilin fevralında geri döndü. O, yenidən payızda bölgəyə qayıdıb Misirə yürüş etmək fikrində idi.^[90]

Lakin Elxanilərin Suriya və Fələstindəki nəzarəti uzun sürmədi. Mahmud Qazan bölgədən uzaqlaşdıqdan sonra onun bölgəyə vali təyin etdiyi Qıpçaq Elxanilərə tabelikdən imtina edərək Məmlük hakimiyyətinə girdiyini elan etdi. Beləliklə, Suriya və Fələstin yenidən Məmlük dövlətinə qatıldı.^[91] Sonrakı qışda Mahmud Qazan yenidən bölgəyə hərəkət etsə də, soyuq və pis hava şəraiti səbəbindən hərbi əməliyyatları dayandıraraq geri çəkildi.^{[ْ 17]}

Mahmud Qazan xan Avropanın dəstəyinə ümidini itirdikdən sonra Məmlüklərlə sülh danışıqlarına başladı. O, 1301-ci ilin may ayında sultan Qalavuna münasibətlərin yaxşılaşdırılması ilə bağlı həm hədələyici, həm də təkid məzmunlu məktub göndərdi. Məmlük sultanı bu məktuba oxşar cavab verdi.^[92] Görünür Qalavunun cavabı Mahmud Qazanı qıcıqlandırmışdı və o, sülhün qeyri-mümkün olduğuna qərar vermişdi. Buna görə də Suriya və Fələstinə üçüncü yürüşə başladı. Qutluşahın rəhbərliyi altında 20–30 min nəfərlik Elxani ordusu Suriyaya göndərildi.^{[ْ 18][ْ 19]} Mahmud Qazan isə Ərdəbildə gözlədi. Yolda Qutluşaha erməni dəstələri də qoşuldu. Eyni zamanda Qalavun da 18–20 min nəfərlik ordu ilə Qahirədən çıxıb Şama doğru hərəkət etdi. 1303-cü il may 1-də Şam yaxınlığındakı Mərc əl-Səffar düzündə Elxani ordusu ağır məğlubiyyətə uğradıldı.^[93]

Mahmud Qazana məğlubiyyət xəbəri çatanda məyus oldu, çünki əvvəllər heç vaxt məğlub olmamışdı. Bundan sonra səhhəti getdikcə pisləşən hökmdar 1304-cü il mayın 17-də Qəzvində (33 yaşında) vəfat etdi.^[94]

Qazan vəfatından əvvəl qardaşı Məhəmməd Olcaytu taxtın varisi təyin etdi. Məhəmməd Olcaytu xan 1304-cü ilin iyul ayının 19-u hökmdarı elan edildi.^[95]

Məhəmməd Olcaytu Xorasanda valilik etdiyi dövrdə həyat yoldaşının və bölgədəki hənəfi alimlərin təsiri ilə İslamın sünni-hənəfi qolunu seçmişdi. Taxta çıxdıqdan sonra isə vəzir Fəzlullah Rəşidəddinin təsiri ilə sünniliyin başqa bir qolu olan şafeiliyə keçdi. Fəzlullah Rəşidəddinin şafieliyi yaymaq istəməsi hənəfi alimləri arasında ona qarşı cəbhə yaranmasına gətirib çıxardı.^[95] Buddist rahiblər isə Məhəmməd Olcaytunu öz atalarının dininə — buddizmə qayıtmağa təşviq etsələr də, lakin o, bunu rədd etdi. Həmçinin Məhəmməd Olcaytunun əmirlərindən olan Tərmaz ibn Baycu Bəxşi, Mahmud Qazanın sarayında böyümüş və şiə təsirində olmuşdu. O, Məhəmməd Olcaytunu şiəliyə (Cəfərilik) məzhəbinə dəvət etdi.^[95] Məhəmməd Olcaytu əvvəlcə sünnilikdən ayrılmaqdan imtina etdi. Lakin şiə ilahiyyatçı və alim Əllamə Hillinin tövsiyyələri onu inandırdı. Beləliklə, Məhəmməd Olcaytu şiə (Cəfəri) məzhəbinə keçdi və əhalini şiə olmağa çağırdı. Xanədanın digər üzvləri və əyanları da onu təqib edərək, on iki imam şiəliyini qəbul etdilər.^[96][97]

Bağdad, Şiraz və İsfahan sakinləri Elxanilərin məzhəb dəyişməsinə qarşı çıxdılar. Xüsusilə Məhəmməd Olcaytunun cümə xütbəsində Raşidun xəlifələrin və səhabələrin adının çıxarılması və onların yerinə xütbələrdə Əli ibn Əbu Talib ilə onun davamçılarının və 12 imamın adının qeyd edilməsi ilə bağlı əmri kəskin müqavimətlə qarşılandı. İbn Batutta yazır ki, Məhəmməd Olcaytu itaətsizlik edən hakimlərin itlərə atılmasını əmr etdi. Amma itlər onlara hücum etmədilər. Məhəmməd Olcaytu bunu möcüzə kimi qiymətləndirdi və yenidən sünni məzhəbinə qayıtdı.^[96]

Çingiz xan dövründən etibarən Gilan monqolların genişlənmə sahəsindən kənarda qalmışdı. Hülakü xan və onun varislərinin oraya yürüşləri isə uğursuz alınmışdı. Bunun səbəbi sərt dağlıq relyef, çətin keçidlər, sıx meşələr və davamlı yağışlar idi. Vilayət on iki şəhərə bölünmüşdü və hər birinin müstəqil hakimi var idi. Onların hər birinin güclü ordusu mövcud idi. Bu vilayət Elxani ərazisinin mərkəzində yerləşirdi və sərvətləri, xüsusən ipək istehsalının mərkəzlərindən biri olması səbəbindən iqtisadi baxımdan önəmli rola malik idi.^[98]

Məhəmməd Olcaytu yürüşdən əvvəl Gilan əmirlərinə elçilər göndərərək tabe olmalarını tələb etmişdi. Lakin onlar bu tələbdən imtina etdilər. Bundan sonra hərəkətə keçən Elxani ordusu dörd qrupa bölünərək fərqli istiqamətlərdən hücuma keçdi. Coğrafi şərait və yerli əhalinin müqaviməti nəticəsində Elxani qüvvələri böyük itkilər versələr də, nəhayət bölgənin nəzarətini ələ keçirdilər.^[98]

Bu dövrdə Herat Elxanilər dövlətinin vassalı Kertlər tərəfindən idrə olunurdu. Lakin Məhəmməd Olcaytu ərazini birbaşa Elxanilərə tabe etmək istəyirdi. Məhəmməd Olcaytu taxta çıxarkən Kert hökmdarı Fəxrəddinin onu təbrik etməməsini bəhanə gətirərək Kertlər üzərinə qoşun göndərdi. Danışmənd Bahadurun komandanlığında 10 min döyüşçü Herata hərəkət edərək şəhəri mühasirəyə aldı. Lakin burada pusquya düşərək öldürüldü.^[98] Bundan sonra Məhəmməd Olcaytu Danışmənd Bahadurun oğlu Bucayın rəhbərliyi altında bölgəyə ikinci ordu göndərdi. Bucay Kert qüvvələri ilə bir neçə dəfə döyüşə girsə də, şəhərə daxil ola bilmədi. Kert hökmdarı Fəxrəddinin ölümündən və şəhərin qida ehtiyatlarının tükənməsindən sonra şəhər hakimi Məhəmməd Sam özünün, ailəsinin və tərəfdarlarının təhlükəsizliyi qarşılığında müqaviməti dayandırmağa razılaşdı. Bucay onun istəyini qəbul etdi. Lakin Məhəmməd Sam qaladan çıxandan sonra ailəsi ilə birlikdə öldürüldü. Beləliklə, Elxanilər Xorasana tam nəzarəti ələ keçirdilər.^[98]

Məhəmməd Olcaytu taxta çıxdıqdan sonra Məmlük sultanı Qalavuna sülh məzmunlu məktub göndərdi. Lakin əvvəlki Elxani hökmdarları kimi məktubunda Məmlük sultanını təhdid edən sözlər də var idi. Qalavun göndərilən səfirləri qəbul edib hörmətlə qarşıladı və onları öz səfirləri ilə birlikdə Təbrizə geri göndərdi.^[99]

Eyni zamanda Elxani hökmdarı Məmlükərə qarşı Avropa ilə ittifaq qurmağa da can atırdı. O, bu məqsədlə 1305-ci ildə Fransa kralı IV Filipə, papa V Klementə və İngiltərə kralı I Eduarda məktublar göndərərək, əvvəlki əlaqələri davam etdirməyə hazır olduğunu bildirmişdi.^{[ْ 20][ْ 21]} Lakin Məhəmməd Olcaytunun cəhdləri avropalıları yeni bir səlib yürüşü təşkil etməyə sövq etmədi.^[100]

1312-ci ildə Məmlüklərin Suriya valisi Qarasunqur əl-Mənsuri mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyan qaldırdı. Həmçinin Cəmələddin Aquş, İzzəddin Aydəmir, Balban əd-Dəməşqi və Baysari əl-Hüsami kimi əmirlər də ona qoşuldular. Lakin mərkəzi hakimiyyətə müqavimət göstərə bilməyəcəklərini başa düşdükdən sonra Məhəmməd Olcaytuya sığındılar. Məhəmməd Olcaytu onları yaxşı qarşıladı və Suriyaya yürüşə təşviq etdi.^[101][102] Beləliklə, Məhəmməd Olcaytu böyük ordu toplayaraq Suriyaya doğru hərəkətə başladı. 15 yanvar 1313-cü ildə Elxani ordusu Fərat çayı sahilində Məmlüklərə məxsus Rəhbə qalasını mühasirəyə aldı. Lakin Elxani ordusu burada çox qala bilmədi. Belə ki, Məmlük sultanı Nəsrəddin Məhəmmədin Misirdən ordu ilə hərəkətə keçməsi^[101] və Qızıl Orda hökmdarı Özbək xanla münasibətlərin gərginləşməsi səbəbindən Məhəmməd Olcaytu mühasirəni dayandırıb geri dönməyə məcbur oldu.^[103]

Özbək xan Çingiz xanın bölgüsünə uyğun olaraq Azərbaycan və Qafqazın Qızıl Ordanın mülkü olduğunu və bu ərazilərin onlara verilməsini tələb edirdi. Qızıl Orda hökmdarı bu məqsədlə Təbrizə elçi göndərdi. Lakin Məhəmməd Olcaytu onun istəyini rədd etdi. Özbək xan dövlətlər arasında əvvəlki toqquşmaların ağır nəticələrini nəzərə alaraq məsələnin danışıqlar ilə həll olunmnasını istəyirdi. Bu səbəbdən 1314-cü ildə Elxani sarayına ikinci elçi heyəti göndərdi. Lakin müzakirələr nəticəsiz oldu və münasibətlər gərgin olaraq qaldı.^[103][104]

Məhəmməd Olcaytu xan 17 dekabr 1316-cı ildə (34 yaşında),^[105] Sultaniyədə vəfat etdi.

Məhəmməd Olcaytunun ölümündən sonra oğlu və vəliəhdi Əbu Səid Bahadur xan Elxani taxtına çıxdı. Həmin vaxt o, 13 yaşında idi. Əbu Səidin hakimiyyətinin əvvəlində Elxanilər dövləti daxili qarışıqlıqlara üz-üzə qaldı. Müxtəlif bölgələrdəki əmirlər Elxanilərə qarşı üsyanlar qaldırdılar. Lakin Əbu Səid ordu komandanı, əmir əl-üməra Çobanın köməyi ilə onları məğlub etdi və ölkədə sabitlik yaratmağa nail oldu.^[106]

Lakin zaman keçdikcə Əmir Çoban dövlət işlərinin hamsını faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi və Əbu Səid isə yalnız de-yure hakimiyyətdə idi.^[107] Əmir Çobanın əmri ilə Fəzlullah Rəşidəddinin öldürülməsindən^[106] sonra monqol tayfaları arasında siyasi qarışıqlıqlar yarandı və bu proseslər dövlətin siyasi varlığını təhlükə halına salırdı. Həmçinin bu dövrdə Əmir Çobanın oğulları Dəməşq xoca ilə Əmir Həsən ordu və daxili işləri nəzarə götürmüşdülər və hökmdarın əmirlərinə çox hallarda tabe olmurdular.^[106] Belə ki, Əmir Həsənin Qəznə şəhərini dağıtması və Dəməşq xocanın hökmdar hərəmxanasını özünün şəxsi ehtiyacları üçün istifadə etməsi və bunun kimi digər səbəblərdən Əbu Səid Çobanilərin tamamilə məhv edilməsi əmrini verdi.^[108] Beləliklə, Çobanilərin hakimiyyətdə təmsil olunan nümayəndələrinin əksəriyyəti öldürüldü.^[106]

Əbu Səid Məmlüklərlə sülh danışıqlarına başladı. Üç il davam edən müzakirələrdən sonra tərəflər arasında sülh yarandı və münasibətlər yaxşılaşdı.^[109] Eləcə də Məkkədə Abbasi xəlifəsi və Məmlük sultanı üçün dualar edildikdə, burada Əbu Səidin də adı çəkilirdi.^[110]

Əbu Səid 30 noyabr 1335-ci ildə, Qarabağda vəfat etdi. Bəzi mənbələrə görə o, 29 oktyabrda dünyasını dəyişmişdi. Sultaniyədə dəfn olundu.^[111]

Əbu Səidin ölümündən ölümündən sonra Elxanilər dövləti parçalandı. Belə ki, onun qəfil ölümündən sonra taxt-taca rəsmi namizəd olmadığından dövlətdə böhran vəziyyəti yarandı. Çünki onun övladı yox idi. Bununla birlikdə, keçmişdə Elxani hökmdarlarından qorxaraq xalq arasında gizlənmiş şahzadələr güclü əmirlər tərəfindən taxta çıxarılaraq kukla kimi istifadə olunurdular. Bu dövrdə Elxanilər əsasən iki böyük qüvvə arasında bölündü: Çobanilər və Cəlairilər.^[112]

Əbu Səidin ardınca hakimiyyətə gələn Arpa xan və Musa xan ümumilikdə təxminən 2 il hakimiyyətdə qala bildilər. Onlardan sonra ölkənin əsas hissəsi Çobanilər və Cəlairilər arasında bölündü. Həmçinin Xorasan əyanları tərəfindən də 2 şəhzadə taxta namizəd oldu. Cəlairi əmiri Böyük Həsən tərəfindən Məhəmməd xan (1336–1338) və Cahan Teymur (1339–1340) taxta çıxarıldı. Daha sonra Böyük Həsən Elxani şəhzadəsini taxtdan endirərək, Ərəb İraqında müstəqillik elan etdi. Çobanilər tərəfindən Satıbəy (1338–1339), Süleyman xan (1339–1343), Ənuşirvan xan (1344–1356), II Qazan xan (1357–1401) hakimiyyətə gətirildi. Xorasanda isə Toğay Teymur xan (1335–1353) və Loğman xan (1353–1388) hakimiyyət iddiası ilə taxta çıxarıldılar. Onlardan bəziləri hətta Hülakülər sülaləsindən belə deyildilər.

Ənuşirvan xan Elxani tarixində son hökmdar olmuşdur. O, 1344-cü ildə Çobanilərdən Əmir Məlik Əşrəf tərəfindən taxta çıxarılmışdı. Mələk Əşrəf 1356-cı ildə Azərbaycana və Qafqaza yürüş edən Qızıl Orda hökmdarı Canıbəyin əmri ilə öldürüldü. Qızıl Ordanın Azərbaycana daxil olmasından sonrakı dövrdə Ənuşirvanın həyatı haqqında heç bir məlumat mövcud deyil.^{[ْ 22]} Ənuşirvandan sonra taxta çıxan II Qazan haqqında isə sadəcə sikkələr zərb olunsa da, tarixi əsərlərdə hakimiyyəti təsdiqlənməmişdir və haqqında heç bir məlumat yoxdur.

İbn Bətuta Əbu Səidin ölümündən sonra Elxani dövlətinin siyasi vəziyyətini təsvir edərək onun əyalətləri üzərində hökmranlıq edən şəxsləri sadalamışdır. O yazır ki, Həsən Cəlairi ərəb İraqı üzərində müstəqil hakimiyyət qurmuşdu. İbrahim Şah ibn Səniytə Mosul və Diyarbəkrə hakim olmuşdu. Əmir Ərtana Anadoluya nəzarəti ələ almışdı. Həsən Xacə ibn Teymurtəş ibn Cübani Təbriz, Sultaniyyə, Həmədan, Qum, Kaşan, Rey, Ramin, Fərqanə və Gürcüstandakı Kərc bölgəsinə nəzarət edirdi. Əmir Tuğtimur Xorasanın bəzi hissələrini ələ keçirmişdi. Əmir Həsən ibn Qiyafəddin isə Həra və Xorasanın böyük bir hissəsinə nəzarət edirdi. Mülk Dinar Məkran və Kübəc bölgələrinə hakim olmuşdu. Məhəmməd Şah ibn Müzəffər Yəzd, Kirman və Vərəku bölgələrinə sahib idi. Qütbəddin Yəməhtən Hürmüz, Kiş, Qətif, Bəhreyn və Qəlhat bölgələrini nəzarətində saxlayırdı. Sultan Əbu İshaq isə Şiraz, İsfahan və Fars bölgələrinə hökm edirdi. Eyc və digər bölgələri isə Əfrasiyab Atabək öz hakimiyyəti altına almışdı.

İlxanlı Monqolları XIII əsrin ikinci yarısından əvvəl xüsusi memarlıq abidələri qoymayıblar, çünki həmin dövrdə onların həyat tərzi əsasən köçəri olub. Hakimiyyətləri möhkəmləndikcə və İslam mədəniyyətinə inteqrasiya etdikcə, bu inteqrasiya İran daxilində hələ də mövcud olan bəzi görkəmli memarlıq nümunələrində öz əksini tapdı. Elxanilərin hökmdarı Mahmud Qazan dönəmi Fars Monqolları üçün qızıl dövr sayılır; onların əksər İslam memarlıq əsərləri onun və varislərinin dövründə tikilmişdir. Qazan sərt və ciddi olsa da, memarlıq və incəsənətə böyük məhəbbət göstərirdi; o, Təbriz şəhərində "Qazaniyyə" adlı böyük mədəni kompleks tikdirmiş, bu kompleksə öz məzarı, böyük cümə məscidi, iki məktəb, ulduz müşahidə evi və digər ictimai tikililər daxil idi.^[113] Qazan paytaxtını böyük məscid, məktəb, kitabxana, qanunların saxlandığı arxiv, rəsədxana, bağça, xəstəxana və sufi dərgahı ilə bəzəmişdir.^[114] Qazanın ölümündən sonra Öljaytu onun yolunu davam etdirmiş, məktəblər, xəstəxanalar, hamamlar, sığınacaqlar tikdirmiş, Hülakünun inşa etdiyi Maragha rəsədxanasını bərpa etmişdir.^[114] İlxanlılar dövrünün digər mühüm memarlıq abidələrindən biri Nəcəfdəki "Rəs" məscididir; şəxsən Qazan tərəfindən tikildiyi söylənir, amma bəzi mənbələr onu Əbbas Safavi dövrünə aid edirlər.^[115] İlxanlı dövrünün ən məşhur abidələrindən biri də Öljaytu tərəfindən Sultaniyyə şəhərində tikilən Sultaniyyə günbəzidir. Bu günbəzin inşasında onun İmam Əli və Hüseynin cəsədlərini bu şəhərə köçürmək istəməsi barədə rəvayətlər var, amma gördüyü yuxudan sonra fikrini dəyişmişdir.^[116] Bu günbəz tikintisinin nəzarəti Raşidəddin Fazlullah Həmədaniyə həvalə edilmişdir və o, dövrünün Azərbaycanın memarlıq sənəti əsasında on il müddətində 3000 fəhlə ilə tikdirmişdir. Bu tikili memarlıqda böyük dəyişiklik yaratmış, Səlcuq üslubundan fərqli yeni memarlıq məktəbinin yaranmasına səbəb olmuşdur.^[116] İlxanlı memarlığının Səlcuq memarlığından fərqli xüsusiyyəti günbəzin hündürlüklərinin artırılması, çoxbucaqlı və ya silindrik forması, daha hündür və geniş eyvanların tikilməsi və divarlarda çoxlu pəncərələrin açılması olmuşdur.^[117]

Qazan "Qənqur Alank" adlanan ərazidə Sultaniyyə şəhərini tikməyi planlaşdırmışdır. Bu yer Qəzvin və Həmədan arasında, Abhar və Zəncan çaylarının qaynaq məntəqələrində yerləşir. Lakin Qazan layihənin icrasına başlamadan vəfat etmiş, planları onun qardaşı Öljaytu tərəfindən həyata keçirilmişdir. Monqol dövründə Sultaniyyə və ətrafı sərkərdələr üçün məskən və İraqla Azərbaycan arasında keçid yeri olmuşdur. Şəhər Zəncandan 5 farsax, Abhardan isə 9 farsax məsafədə yerləşir. Öljaytu 704-cü hicri (1305-ci miladi) ildə şəhərin tikintisinə başlamış, tikinti üçün bütün vilayətlərdən gəlirlər ayrılmış və müxtəlif bölgələrdən mühəndis və ustalar dəvət olunmuşdur, xüsusilə Təbriz və Bağdaddan. Ustalar, sənətkarlar və ailələri də şəhərin tikintisinə köç etmişlər. Təxminən doqquz il davam edən işlər 713-cü hicri (1313-cü miladi) ildə başa çatmışdır və şəhər tikildiyi yerin adına uyğun olaraq Sultaniyyə adlandırılmışdır. Şəhərdə çoxlu evlər, məscidlər, məktəblər, hamamlar, bazarlar olmuş, müxtəlif təbəqələrdən çoxlu sakinlər məskunlaşmış, şəhər İslam dünyasının ən böyük şəhərlərindən biri olmuş, Təbrizlə rəqabət aparmışdır. Öljaytu şəhəri böyük, dördbucaqlı qala divarları ilə əhatə etmiş, şəhərin mərkəzində məşhur günbəzi və özünə Kəsrə eyvanı üslubunda saray tikdirmişdir. Nazirlər və sərkərdələr öz imkanlarına uyğun olaraq tikintiyə dəstək vermişlər. Məsələn, nazir Raşidəddin öz hesabına min evdən ibarət məhəllə, böyük məscid, məktəb, xəstəxana və sufi dərgahı tikmişdir. Öljaytu şəhərdə 5 ildən çox yaşamamışdır, çünki erkən vəfat etmişdir.^[118]

İlxanlı dövlətinin iqtisadiyyatı əsasən ticarətə söykənirdi. Monqollar Şərq və Qərb arasında ticarət əlaqələrinin inkişafında mühüm rol oynamışlar. Onlar ticarət yollarını açıq saxlayır, ticarətçilərin və malların təhlükəsizliyini təmin edirdilər; bu siyasət "Monqol sülhü" kimi tanınır və XIII əsrin ortalarından XIV əsrin ortalarına qədər davam etmişdir. Monqollar Asiya qitəsinin böyük hissəsini idarə etdikləri üçün, şərq məhsullarını Avropaya daşıyan üç əsas yoldan ikisini — Şimal (Böyük İpək Yolu) və Cənub (dəniz və quru yolu) nəzarət altında saxlayırdılar. Bu yollar Körfəz və oradan İraq, İran şəhərlərinə, sonra isə şimala və ya Qara Dəniz sahillərinə, yaxud İrəvana və Şam bazarlarına çıxırdı.^[119] İlxanlı dövləti Qazan taxta keçməzdən əvvəl maliyyə böhranı yaşamışdır. Bu böhran xərcin çoxluğu və mal-heyvanların ölümünə səbəb olan epidemiyalarla bağlı idi; xüsusilə Diyarbekr, Mosul, Bağdad və Xorasan ərazilərində mal-qara çox itmişdir. Mal-heyvanlar dövlətin əsas gəlir mənbəyi idi.^[120] Maliyyə böhranı ağırlaşdıqda, Xəzinədar Əzizəddin Müzzəfər ibn Məhməd ibn Əmid Çinin pul siyasətini tətbiq etməyi təklif etmişdir; Çin kimi pulun kağız şəklində istifadə edilməsini və qızıl-gümüşdən imtina etməyi. Nazir və İlxan da bunu qəbul etmiş və "şao" adlı kağız pulun istifadəsini məcburi etmişdilər.^[121] Lakin xalq bu yeni puldan imtina etmiş, bazarlar boşalmış, ərzaq qıtlığı olmuş və talançılar çoxalmışdır. Nəticədə bu sistem 6 ay sonra dayandırılmışdır.^[120] Qazan taxta keçəndən sonra pul bazarına etimad bərpa olunmuşdur; o, kağız puldan tam imtina edib, ağırlığı və dəyəri düzgün olan metal pul dövriyyəyə buraxmışdır. Bu, dövlət gəlirlərinin artmasına səbəb olmuşdur. Qazan torpaqların bərpasına da önəm vermiş, qəsb və müharibələrdən sonra boşalmış torpaqları kəndlilərə uzunmüddətli güzəştlərlə vermişdir; üç il vergi yığılmır, eyni zamanda toxum və kənd təsərrüfatı alətləri verilirdi. Həmçinin Qazan saxtakarlıqla pul kəsilməsini ləğv etdirmiş, saf qızıl və gümüşun artırılmasını təmin etmişdir; nəticədə bazarlar stabilləşmiş, ticarət inkişaf etmişdir.^[122]

Elxanilər dövlətinin əhalisinin çoxu İslam dinini qəbul etmişdi. Əksəriyyəti sünni müsəlmanlardan ibarət olsa da, az sayda onikicilər (şia) və ismaililər mövcud idi. İsmaililər monqol hakimiyyəti altında, rəsmi olaraq İranın ovaxtkı geniş yayılan sufizm məktəblərinə qoşulmadan, sufizmin qoruyucu pərdə altında gizlənirdilər. Bu hadisə haqqında tarixi məlumatlar az olduğundan, bu mövzu çox qeyri-müəyyəndir. İsmaililər monqollardan qorxaraq, taqiyya prinsipini güclü tətbiq etmişdilər, çünki monqollar onların mövqelərini dağıtmış, rəhbərlərini öldürmüşdülər.^[123]

Monqollar özləri və onlara tabe olanlar zamanla İslamı qəbul etmişdilər. Əvvəllər onlar şamanist idilər və dini məsələlərə laqeyd yanaşırdılar. Bu da bəzi tədqiqatçıların deməsinə səbəb oldu ki, onlar itaət etdikləri xalqların dini inanclarına qarşı tolerant olmuşlar və din onların düşmənçilik hərəkətlərini əsaslandırmaq üçün bəhanə olub.

Monqolların çoxsaylı dini inanc və etiqadlara sahib olmalarının təsiri ilə, onlar həm ruhaniyyətə, həm buddizmə, həm də xristianlığa (əsasən Nestorian kilsəsinə) yaxın idilər. Uyğurlar isə manixizmə inanırdılar. Onlar müsəlmanlarla ticarət əlaqəsi qurmuşdular. Bəzi tədqiqatçılar hesab edir ki, monqolların müsəlmanlara qarşı sərtliyi İslam dini ilə deyil, onun siyasi ideologiya və təşkilat kimi rəqabət olaraq görülməsi ilə bağlı idi. Çünki İslam digər dini olmayan hökumətə tabe olmağı qəbul etmirdi, buna görə də monqollar müsəlmanlara dini himayə göstərmirdilər.

Hülakü xan buddistlərə münasibətdə mülayim davranmış, həyat yoldaşı xristian Doquz Xatun isə xristianlara böyük hörmət göstərmişdi.^[123]

Xristianlar, xüsusilə Azərbaycan və Ermənistan bölgələrində çox idilər. Hülakü xan onlar üçün bir çox kilsələr tikdirmiş, xristianlar onu və həyat yoldaşını xilasçı və yardımçı kimi qəbul etmişdilər.^[124]

Bağdaddakı xristianlar və digər ahl al-dhimmə (zimmi) qruplar monqollardan tamamilə qorunurdu və dini işlərinə qarışılmırdı. Hökmdarlar onlara hörmət göstərir, dövlət idarəsində mühüm vəzifələrə təyin edirdilər. Monqollar onların qorunması üçün mühafizəçilər təyin etmişdilər ki, onların malları talan edilməsin. Buna görə də bəzi müsəlmanlar öldürülməkdən qorxaraq xristianların evlərinə sığınıb monqollardan qorunurdular.^[125]

Çoxlu xristianlar dövlətin Nestorian kilsəsinə mənsub idi. Monqollar Katolik missiyalarına (fransiskalar və domenikalar) fəaliyyət göstərməyə icazə verirdilər. Onlar Avropa katoliklərini müşavir, tərcüməçi və səfir kimi istifadə edirdilər.^[125]

Budizm Elxanilər dövründə İran ərazisində geniş yayılmışdı. Elxanilərdən Buddist olan Abaqa buddizmin yerini gücləndirməyə çalışmış, bu din o dövrdə ən güclü mövqeyə çatmışdı və bu, İslam üçün ciddi təhdid olmuşdu. Buddizm və paganlıq monqollar arasında çox yayılmışdı və onlar İslamı qəbul etmiş Elxhanı Əhməd Təqüdar üzərinə çevriliş edərək, onu ənənələrinə və qanunlarına zidd davrandığı bəhanəsi ilə taxtdan salmışdılar.^[123]

Arğun xan İran ərazisində daha çox buddist məbədlər tikdirmiş və Hindistandan rahiblər gətirmişdi. O özü isə — İbn Xəldunun yazdığına görə — putlara ibadət edən, sehr və idmanla məşğul olan Brahman dininə meyilli idi. Hindistanlı sehrbazlar ona dəvət olunmuşdu.^[125]

Budizm yalnız Mahmud Qazan dövründə tamamilə zəifləyib yox olmuşdu. O buddist məbədləri dağıtdırmış, bəzi məbədləri məscidə çevirmiş, buddistləri ya İslamı qəbul etməyə ya da ölkəni tərk etməyə məcbur etmişdi. O, müsəlman əhalinin əksəriyyətinə yaxınlaşmaq üçün xristian və yəhudilərə qarşı sərtlik tətbiq etmiş, çoxlu kilsələri məscidə çevirmiş və xristianlarla yəhudilərin ictimai yerlərdə fərqli geyim geyinməsini tələb etmişdi. Xristianların işarəsi bədənlərinə bağlanan kəmər, yəhudilərin isə sarı parçadan başörtüsü idi.^[126]

Qazan xan, şiə olmasına baxmayaraq, şiələrə qarşı mülayim idi. Oğlayıtunun şiələşməsindən sonra şiə alimlərini himayə etmiş, xüsusilə Cəmələdin ibn Müttəhər əl-Hillini önə çıxarmışdı. Sünnilərə qarşı isə qərəzli davranmış və onlara təzyiq göstərmişdi. Qeyd olunur ki, o Məkkəyə hücum edib Əbu Bəkir və Öməri məzarlarından çıxartmaq qərarına gəlmişdi,^[123] sonra isə şiəliyindən geri çəkilmişdi. Monqolların bu dini siyasəti Şərqdə müxtəlif dini meyllərin və axınların yaranmasına şərait yaratmışdı. Bu, xüsusən İran və Anadolu bölgəsində təzahür etmişdi. Türkmən qrupları, islamın məzmunundan uzaq, şamanizmdən təsirlənmiş formalarda dinə sahib idilər.

Monqol işğalı və siyasi, sosial, iqtisadi qeyri-sabitlik müsəlman cəmiyyətlərində sufizm meyllərinin artmasına səbəb olmuşdu. Bu sufizm, Orta Asiya ənənələrindən gələn qəribə praktikalarla qarışaraq İslamın rəsmi mətnləri və strukturunun zəifləməsinə gətirib çıxarmışdı. Bəzi sufi cərəyanları ismaililik ideyalarını gizli şəkildə təfsir edərək İran ismaililiyinin sufizm adı altında yayılmasına səbəb olmuşdur.^[123]

Elxanilər dövründə (xüsusilə monqolların özləri hələ İslamı qəbul etməmişkən) məhkəmə sistemi çox zəif və ədalətsiz idi. Rüşvətxorluq geniş yayılmış, hakimlər öz yerlərini pul qarşılığında alır, daha sonra da rüşvət tələb edirdilər. Böyük monqol xanları və komandanları öz nüfuzlarından istifadə edib məhkəmələrə müdaxilə edir, xüsusi hökm çıxartdırırdılar. Bəzən eyni iş üzrə ziddiyyətli qərarlar verilirdi. Ədalətin itməsi nəticəsində zülm görən insanlar şikayət etməyə qorxur, sənədlərin saxtalaşdırılması, vədlərin pozulması və yalan şahidlik hallarının artması ümumi vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdı.^[127]

Məhz bu vəziyyət dəyişmək üçün Mahmud Qazan hakimiyyətə gələndə dörd fermana imza atdı və məhkəmə işlərini İslam şəriətinə uyğun tənzimlədi. Bu fermalarda hakimlərin səlahiyyətləri, işlərin görülmə müddəti, 30 ildən çox keçmiş işlərin müzakirə olunmaması, satıcının mülkiyyətinin sübut edilməsi, əvvəlki hökm qərarlarının təsdiqi və gələcək şərtlərin hazırlanması məsələləri əhatə olunurdu.^[127]

Qazan hakim seçərkən təsirdən uzaq olmasına, yalnız vicdanına tabe olmasına diqqət edirdi. Hakimlərə yüksək maaş verilərək rüşvətdən qorunmaları təmin edilirdi və onlara pul və hədiyyə qəbulu qadağan olunurdu. Həmçinin vətəndaşların hakim evlərinə getməsi, çox adamın məhkəməyə müşayiət etməsi qadağan olunmuş, hakim qarşısında nalayiq danışanlar cəzalandırılırdı. Yeni sənəd tərtib edən hakim köhnə sənədləri məhv etməli idi. Hakimlər şahidlərin dürüstlüyünü və niyyətinin saf olduğunu təmin etmək üçün onları ayrı-ayrılıqda sorğu-sual etməli idilər. Şahidlərin ifadələri arasında ziddiyyətlər işin həqiqətini ortaya çıxarırdı. Saxtakarlıq edən şəxslərin saqqalı qırxılır, öküzə minərək şəhər ətrafında gəzdirilir, sərt şəkildə cəzalandırılırdı ki, digərləri üçün nümunə olsun.^[127]

Buna baxmayaraq, Qazan məhkəmə sistemində casuslar və xəbərçilər saxlayaraq pozuntuları aşkar edib cəzalandırırdı.^[127]

İslamı qəbul etmiş monqol farsları Yasaq (və ya Yasak) qanunlarını böyük hörmətlə saxlayırdılar. Bu qanunlar Cengiz Xan tərəfindən tayfaların həyatını nizama salmaq üçün hazırlanmış və Uyğur əlifbası ilə yazılmışdı. Elxanilər dövründə buna "Böyük Yasaq Kitabı" deyirdilər (Farsca: یاساق نامه بزرگ). Bu qanunlarda bir çox cəzalar vardı. Məsələn, zinakar (hər iki tərəfi evli olsa da) edam edilirdi, həmçinin homoseksuallar, haqqı olmadan sehrbazlıq edənlər, casusluq edənlər, suyu və külü çirkləndirənlər və sülhə müdaxilə edənlər cəzalandırılırdı.

Yasaq qanunları arasında uşaqların valideynlərinə, kiçik qardaşların böyük qardaşlara, arvadların ərinə itaəti kimi normalar da vardı. Qanunların bəziləri İslam şəriəti ilə uyğun olsa da, bəziləri tamamilə zidd idi, məsələn, monqollar çay və su hövzələrindən yuyunmaq üçün istifadə etmirdilər. Taqi al-Din al-Maqrizi yazırdı ki, müsəlman monqollar Cengiz Xanın sünnəsinə və Yasaqa əməl etdikləri üçün, Yasaq hakimləri təyin edir, onların ədalətinə güvənirdi; onlar həm zənginlərə, həm də kasıblara eyni şəkildə ədalət tətbiq edirdilər və onların hökmü ilə dövlət ərazilərindəki mübahisələr həll olunurdu.^[128]

Möhtəşəm müsəlman dünyasına zərbə vuran monqol işğalına baxmayaraq, Elxanilər vəziyyətləri sabitləşdirib müsəlmanlarla yaxın əlaqələr qurduqdan və İslamı qəbul etdikdən sonra İslam sivilizasiyasına münasibətlərini dəyişdilər. Onlar dağıdılmış şəhərləri yenidən qurmağa, yeni qurğular salmağa, sənət və elmləri təşviq etməyə, məktəblər inşa etməyə və ticarəti canlandırmağa çalışdılar. Elxanilərin Çin və ərəb-islam sivilizasiyasını qarışdırmaqda açıq rolu olmuşdur,^[129] məsələn, Hülakü Farsda bir çox Çinli müəllimlər və astronom alimləri gətirmişdir, müsəlmanlar isə onların biliklərini ərəb və fars dillərinə tərcümə edib, ən başlıcası hesab cədvəllərini Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi ilə öyrənmişlər.^{[ْ 24]}

Elxanilər faydalı elmləri, xüsusən də müalicə üçün təbabəti, metallərin xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün kimyanı və astronomiya və falçılığı təşviq edirdilər. Elmlərə qayğı nümunəsi olaraq, vəzir Rəşidəddin Həmzədi Təbriz yaxınlığında 700-cü hicri (1300-cü miladi) ildə "Rübə əl-Rəşidi" adlı geniş bir mədəniyyət mərkəzi yaratdı. Bu kompleksdə tədris institutları, kitabxanalar, müəllim və tələbə evləri, kağız istehsalı, kitab cildləmə, dəyirmanlar, hamamlar, bazarlar, bağlar və məscidlər var idi.^[129]

Qazan İlxanın taxta çıxmasından sonra Təbrizin şimal-qərbində "Şam Qazan" adlı bir məhəllə quruldu; burada böyük bir türbə, yaxınlığında məscid, xanqah, iki məktəb (Şafiilər və Hənəfilər üçün), xəstəxana, kitabxana, rəsədxana, tibbi elm məktəbi və qanunların saxlandığı "Evül Qanun" adlı bina tikildi. Eyni zamanda yetimlər üçün geniş yaşayış kompleksi və Qurani-Kərim öyrətmək üçün ofis yaradıldı.^[130]

Son güclü Elxanilərdən olan Əbu Səid elm və alimlərə sevgisi ilə tanınırdı; onun məclisində çoxlu şair və tarixçilər yaşayıb; özü də fars dilində yaxşı şeirlər yazır, yazı və musiqidə ustalıqla seçilirdi.^[130]

Monqol işğalı və ona bağlı hadisələr çoxlu tarixi əsərlərin yaranmasına səbəb oldu ki, bəziləri monqolların öz tarixi, bəziləri isə monqol işğalından təsirlənən xalqlar və dövlətlər barədədir. Məsələn, Elxanilər administrasiyasında işləyən Əta Məlik Cuvayni "Tarix cahanquşayi" kitabında, vəzir Rəşidəddin Həmzədi isə "Cami'ət-təvarix" əsərində bu mövzuları işləmişdir.^[129]

Bu dövrün şairlərindən məşhurlardan biri sufi böyük şair Cəlaləddin Rumi olub; onun yaratdığı Möləvi təriqəti Asiya kiçikində geniş yayıldı. Ruminin məşhur şeir kitabı "Məsnəvi" İslam tasavvufunun əsas mənbələrindən biridir. Daha sonra isə əxlaqi şair Sədi Şirazi çıxmışdır; onun farsca nəsr və misralardan ibarət "Gülüstan" və tam farsca olan "Bostan" əsərləri məşhurdur.^[131]

Nəsirəddin Tusi Elxanilər dövrünün qabaqcıl riyaziyyatçı-astronomlarından biridir. Hülakü ona Azərbaycan şəhəri Maragha şəhərində böyük bir rəsədxana tikməyi əmanət etmişdir. Tusi 657-ci hicri (1260-cı miladi) ildə tikintiyə başladı, dövrünün ən dəqiq cihazları ilə rəsədxananı təchiz etdi. Bu işində ona asanlıq gətirən amillərdən biri, Haşhaşilərdən müsadirə olunan ulduz kitabları və rəsəd alətlərinin ələ keçirilməsi və bəzi falçılarla əməkdaşlıq idi. Tarixdə bu rəsədxana "Maragha rəsədxanası" kimi tanınırdı. Rəsədxananın əsas vəzifəsi planetləri, ulduzları müşahidə etmək və astronomik tədqiqatlar aparmaq idi, həm də fəlsəfəçilər, həkimlər üçün mədrəsə, böyük kitabxana və tədris mərkəzi kimi xidmət edirdi. Kitabxanasında dörd yüz minə yaxın cild olduğu deyilir, burada Bağdaddan gətirilmiş çoxlu kitablar var idi. Rəsədxanada işləyənlər üçün vəzirlərin bağışladığı ianələr mövcud idi.^[132]

Tusi Bağdad kitabxanalarını və məktəblərini qoruyub saxlamış, digər məktəblərdən çoxlu kitabları toplayaraq Maragha rəsədxanasına gətirmişdir.^[133]

Tusinin rəsədxanada apardığı tədqiqatlar və topladığı kitablar nəticəsində "İlxani Zic" adlı əsər yazıldı, İslam astronomiyasının ən önəmli kitablarından biridir.^[132]

Başqa önəmli alimlərdən biri də vəzir Rəşidəddin Həmzədi idi. Onun geniş zəkası elm və ədəbiyyata dərindən varmasına imkan verdi; gənc yaşlarından tibbdə ixtisaslaşsa da, kənd təsərrüfatı, biologiya, memarlıq, metafizika və dini məsələlərdə geniş biliyə malik idi. Boş vaxtlarını dərslərə və tədqiqata sərf edirdi. O, ərəb, fars, türk, monqol, klassik çin və ibtidai ivrit dillərini bilirdi. Onun çoxsaylı elmi əsərləri var, tibb sahəsində "Xəta Əhlinin Tibb Kitabı", kənd təsərrüfatında "Əsər və Əhya" adlı əsəri məşhurdur.^[134]

İslam olmayanlardan da bir neçə önəmli alim yetişmişdir, məsələn, İlxa Süleymanın şəxsi həkimi Cəlaləddin ibn əl-Həran adlı yəhudi həkim, Nəfis ibn Davud Təbrizi, Əfifəddin Fərac ibn Həzqiyəl ibn əl-Fərac əl-Yaqubi və İbrahim İbn əl-Müfəzəl (İbn əl-Sukkari) kimi alimlər hesab və ədəbiyyat, hikmət elmlərində tanınmışdır.^[135]

Elxanilər dövlətinin yaranması ilə İranın sənətində yeni bir dövr başladı. Bu dövrdə Elxanilər dövləti ilə Çin imperiyasının möhkəm əlaqələri sənətə güclü təsir göstərdi. İlxani sarayına çoxsaylı çinli rəssam və sənətkarlar gəldi, onlar öz unikal sənət üsullarını, həm naxış, həm də rəsm sahəsində gətirdilər. İranlı rəssamlar Çinli həmkarlarının işlərini təqlid edərək Çin çini, qab-qacaq və parçalardakı naxışları öz əsərlərinə daxil etdilər. İranlı vəzirlərin siyasi nüfuzunun tədricən artması, o cümlədən sənətdə rol oynaması İlxani sənətinə dərindən təsir göstərdi. Mərəğa və Təbrizdə böyük mədəniyyət mərkəzlərinin yaranması və bu şəhərlərdə böyük kitabxanaların yaradılması rəsm məktəblərinin inkişafına səbəb oldu. Hələ ki, alimlər bu mərkəzlərdə yaradılan kitabların böyük hissəsinə çata bilməsələr də, qalan az sayda nüsxələr, xüsusən "Camiʿ əl-təvərix" kitabının bəzi nüsxələri, rəsmlərin yenidən canlanmasına işarə edir. Bu dövrdə kitablarda səhifə üzərində böyük rəsmlərin çəkilməsi ənənəsi yarandı və rəssamlara geniş ərazi ayırmaq mümkün oldu ki, bu da əvvəlki dövrlərdə müşahidə olunmurdu. Bundan əlavə, tarix kitabları və ədəbiyyat əsərlərinin rəsm əsərləri ilə bəzədilməsi də canlandı. Mongollar bu dövrdən başlayaraq Şahnamənin rəngli nüsxələrinin yaradılmasını təşviq etdilər. Qalan nümunələrdən biri, "Dəmūt" adlanan və 14-cü əsrin ilk yarısında çəkilən 20 təsviri ilə məşhur olan Şahnamədir. Şahnamənin rəsm tərzində yaranan yeniliklər sonradan təmiz fars sənət üslubunun formalaşması yolunu açdı. Əbü Seyid xan dövründə isə "Əhməd Musa" adlı rəssam meydana çıxdı, o İran rəssamlığından Çin təsirlərini təmizləməyə çalışdı və böyük uğurlar əldə edərək bu sənətin Səfəvilər dövründə inkişafına zəmin hazırladı.^[136][137] Çin təsirini İslam rəssamlığında xüsusən insan fiqurlarında və ümumilikdə təbiət təsvirlərində görə bilərik: üzlərin forması, badam gözlər və qısa bədən quruluşu İlxani miniatürlərinin xarakterik xüsusiyyətləridir. Bulud, çiçək sapları, bitkilər və mifoloji heyvanlar kimi ornamentlər də Şərqi Asiya üslubunda olurdu. Mongolların həyatı əsasən müharibə ilə bağlı olduğundan, onların rəsm əsərlərinin əksəriyyəti döyüş səhnələrini və ya xanların ailələri və müşahidələri ilə portretlərini əks etdirirdi.^[137][138]

Rəsmdən başqa, bu dövrdə toxuculuq, xalça və bəzək sənətləri də inkişaf etdi. Avropalılar və digər xalqlar İlxani məhsullarını almağa can atırdılar.^[139] Elxanilər dövründə vəzir Rəşidəddin Həmədanı Təbriz yaxınlığında "Rübə əl-Rəşidi" adlı yeni bir qəsəbə yaratdı; burada sənətkarları və ustaları toplayaraq, 60 min cilddən ibarət böyük kitabxana qurdu. O, çox sayda əsərin kopiyasını və bəzəkli nüsxələrini yaratmaq üçün xətlər və təsvirçilərə böyük məbləğdə – 60 min dinar – sərf etdi.^[140] Çin təsirindən irəli gələn mozaika sənəti də İlxani dövrdə yayılmağa başladı.^[141] İslam dekorativ sənətlərində Çin təsiri güclənərək Bizans və Yunan təsirlərindən uzaqlaşdı. Əvvəllər İslam ornamentlərində əsasən bitki və həndəsi naxışlar üstünlük təşkil edirdisə, Elxanilər dövründə qədim İranın heyvan ornamentləri üstünlük qazandı. Qeyd etmək lazımdır ki, İslam dünyasının şərqində sənət mərkəzləri Mongol istilasından əvvəl əsasən Dəclə və Fərat vadisində yerləşirdi; lakin İlxani dövründə onların əksəriyyəti İranın şimalına köçdü.^[142] Mongol hakimiyyəti altında sənaye mərkəzləri ənənəvi keramika istehsalını davam etdirdi, lakin miqdar və texnika dəyişdi. Bu dövrdə ən məşhur dekorasiya və naxış sənəti ilə məşğul olan şəhərlər aşağıdakılardır: Qaşan, Gürcan, Nişapur, Səmərqənd, Sava, Məşhəd və Damğan.^[143]

İlxani dövründə monqol ordusu, Cengiz xan tərəfindən monqol və tatar tayfalarının birləşdirilməsindən sonra tətbiq edilən bölmələri qoruyub saxladı. Ordu on minliklərə bölünürdü ki, bu bölmələrə "toman" deyilir. Daha sonra bu bölmələr sayca azaldılaraq minlik, yüzlük və onluq hissələrə ayrılırdı. Hər bir bölməyə tək bir komandanlıq edirdi və bütün bölmələr İlxanın əmrinə tabe idi. Ordunun ön cərgəsində monqol xan nəslindən olan əmir-təbəqəsi yer alırdı, bu şəxslərə "nöyin" və ya "noyan" deyilir, ordu zabitləri isə "türxan" ləqəbi ilə çağırılırdı. Rütbələrin yüksəldilməsi yalnız bacarıq və səriştəyə əsaslanırdı, başqa amillər nəzərə alınmırdı. Monqollar ordularını bir mərkəzi hissə ("qul") və iki qanada – sağ və sol qanad – bölürdülər. Mərkəzi qüvvələr irəli və arxa qruplardan ibarət idi. İrəli cəbhə düşmənin hücumuna daha çox məruz qaldığından əsgərlər tam zirehlə təmin olunmuş, qılınc və nizə daşıyır, atlarını isə uyğun zirehlərlə qoruyurdular. Arxa cəbhənin əsgərləri isə yüngül silahlardan – yay və oxdan – istifadə edərək çevik hərəkət edirdilər.^[144]

Monqollar Çin sivilizasiyası ilə qonşuluqdan böyük fayda gördülər, Çinlərin müharibə sənətlərini öyrənərək müsəlmanlara qarşı apardıqları savaşlarda tətbiq etdilər. Məsələn, monqollar Çinlilərdən əsrlər öncə (Hicri 1-ci əsr / Miladi 7-ci əsr) tanınan barutdan istifadə etdilər və onu mühasirə olunan şəhərlərə və düşmən ordularına atılan bomba kimi tətbiq etdilər. Bundan əlavə, monqollar Çinli mühəndisləri əsir götürərək öz tərəflərinə işlətdilər və onların təcrübəsindən faydalandılar.^[144]

Monqol imperiyası geniş əraziləri əhatə etdiyindən, orduları və səfirləri ölkələrdə müntəzəm hərəkət etdiyindən əlaqə üçün poçt stansiyaları – "yam" adlanan məntəqələr – yaradıldı ki, bütün yolları birləşdirən əlaqə halqası olsun.^[145]

Monqollar hər hansı bir əraziyə hücum etməzdən əvvəl, hücum planını Qurultayda müzakirəyə çıxarırdılar. Qərar qəbul edildikdə casuslarını düşmən ölkəsinə göndərir, orada ordunun vəziyyətini, şəhər qalalarını yoxlayırdılar. Toplanmış məlumatlar geri gətirilir və ordu komandanlarına təqdim edilirdi. Sonra İlxan o vilayət hökmdarlarına və şəhər sakinlərinə təslim olmağı təklif edən elçilər göndərirdi. Əgər təslim olmaqdan imtina edilsəydi, monqol ordusu hücuma keçir və şəhərə yaxınlaşanda son dəfə sakinlərə itaətə çağırış edilirdi. Şəhər ağsaqqalları və böyük adamları monqolların hədiyyələrini qəbul edib, ordunun ərzaq və ehtiyaclarını təmin edəcəklərini vəd etsələr, monqollar onlara zərər vermir, şəhərə öz tayfalarından bir hakimi təyin edirdilər. Hakimə İlxanın möhürlü fərmanı (yarlıq) verilirdi ki, hörmət və nüfuz qazana bilsin. Bu möhür ya qara mürəkkəblə ("Qara Təmğa"), ya da qızıl mürəkkəblə ("Altun Təmğa") yazılırdı. Fərman möhürləmək üçün məsul şəxsə "Təmğaci" deyirdilər. Təslimçilik tam itaət demək idi və sakinlərdən şəhərin və ya ərazinin məhsullarının ondan biri monqollara verilməli idi.^[145]

Əgər sakinlər müqavimət göstərib döyüşə davam etsəydilər və monqollar kiçik itkilərlə şəhəri tutsaydılar, döyüşü davam etdirə bilmədikdə şəhər əhalisini kişi-qadın, yaşlı-gənc fərq qoymadan qırardılar. Əmək sahiblərini və sənətkarları əsir götürüb paytaxtlarına aparır, bəzilərini döyüşçü kimi silahlandıraraq "Həşər" adlı qeyri-rəsmi qoşun yaradırdılar. Döyüş sonrası qənimətlər ədalətlə əsgərlər arasında paylanırdı.^[145]

Sitat səhvi: Yanlış <ref>teqi; adsız istinadlar məzmuna sahib olmalıdır

• Elxani hökmdarlarının siyahısı

Sitat səhvi: " ْ " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="ْ"/> teq tapılmadı
Sitat səhvi: " 1 " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="1"/> teq tapılmadı
Sitat səhvi: " citation " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="citation"/> teq tapılmadı
Sitat səhvi: " primary " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="primary"/> teq tapılmadı