Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinElmi nəzəriyyə – maddi aləmin müəyyən cəhətlərini təsvir və izah edən və elmi metodla dəfələrlə sınaqdan keçirilərək sübutlarla dəstəklənən biliklər sistemi.[1] Elmi nəzəriyyələrə misal kimi nisbilik nəzəriyyəsini, kvant nəzəriyyəsini, dövlət və hüquq nəzəriyyəsini göstərmək olar.
Elmi nəzəriyyənin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
- Elmi nəzəriyyə müəyyən bir mövzu və ya ciddi şəkildə müəyyən edilmiş, üzvi əlaqəli hadisələr qrupu haqqında bilikdir. Biliyin nəzəriyyədə birləşməsi onun mövzusu ilə müəyyən edilir.
- Nəzəriyyə özünün ən mühüm xüsusiyyəti kimi onların sadə təsviri deyil, məlum faktlar toplusunun izahı, onların fəaliyyət və inkişaf qanunauyğunluqlarını aşkara çıxarmaqla xarakterizə olunur.
- Nəzəriyyə proqnostik gücə malik olmalı, proseslərin gedişatını proqnozlaşdırmalıdır (öngörməlidir).
- İnkişaf etmiş bir nəzəriyyədə onun bütün əsas müddəaları ümumi başlanğıc, bünövrə ilə birləşdirilməlidir.
- Nəhayət, nəzəriyyənin məzmununa daxil olan bütün müddəalar əsaslandırılmalıdır.[2]
Mümkün hallarda elmi nəzəriyyələr nəzarət olunan şəraitdə aparılan eksperimentlər vasitəsilə sınaqdan keçirilir. Eksperimental sınaqların aparılması mümkün olmadıqda nəzəriyyələr abduktiv mühakimə prinsiplərinə əsasən qiymətləndirilir. Etibarlı nəzəriyyələr ciddi sınaqlara tab gətirir və elmi bilikləri təcəssüm etdirir.
Elmi nəzəriyyə və elmi fakt anlayışları bir-birindən fərqlənir. Elmi fakt eksperiment və ya başqa üsullarla təkrarlana bilən diqqətli müşahidə və ya ölçmənin nəticəsində əldə olunan obyektiv məlumat, elmi nəzəriyyə isə çoxsaylı nəticələri əlaqələndirən və izah edən sistemli biliklər toplusudur. Stiven Cey Quld bu fərqi belə təsvir edir:
"Faktlar və nəzəriyyələr bir-birindən fərqli anlayışlardır; onlar yüksəlməkdə olan əminlik iyerarxiyasının pillələri deyil.
Faktlar aləmə aid olan verilənlər, nəzəriyyələr isə bu faktları izah və şərh edən ideyalar strukturudur."
Nəzəriyyə elmi qanundan fərqli olaraq fakt və qanunlar arasındakı əlaqəni empirik şəkildə təsvir edir. Elmi qanunlar isə faktlar arasındakı sabit və təkrar olunan əlaqələri sadə şəkildə təsvir edir, amma onların niyə mövcud olduğunu açıqlamır. Məsələn, Nyutonun ümumdünya cazibə qanunu cisimlər arasındakı cazibənin öngörülməsi üçün istifadə edilən riyazi tənlikdir, lakin qravitasiyanın necə işlədiyini izah edən nəzəriyyə deyildir.
Bəzən gündəlik danışıqda elmi nəzəriyyə (çox zaman qısalıq xatirinə nəzəriyyə) anlayışı spekulyasiya və ya hipotezlə səhv salınır, halbuki elmi kontekstdə o sınaqdan keçmiş və etibarlı sayılan izahata söykənir.[3]
Elmi nəzəriyyənin gücü onun izah etdiyi hadisələrin müxtəlifliyi və sadəliyi ilə bağlıdır. Əlavə elmi dəlillər toplandıqca elmi nəzəriyyə dəyişdirilə və yeni tapıntılara uyğunlaşdırıla bilmirsə, son nəticədə rədd edilir; belə şəraitdə daha dəqiq nəzəriyyə tələb olunur. Bəzi nəzəriyyələr (məsələn, təkamül nəzəriyyəsi, heliosentrik nəzəriyyə, hüceyrə nəzəriyyəsi, tektonik plitələr nəzəriyyəsi, xəstəliktörədən mikrob nəzəriyyəsi və s.) isə o qədər möhkəm qurulmuşdur ki, onların əsaslı dəyişikliyə məruz qalması demək olar ki, mümkün deyil. Müəyyən hallarda elmi nəzəriyyə və ya elmi qanun bütün verilənlərə uyğun gəlməsə də öz sadəliyinə görə hələ də müəyyən şərtlər altındakı yaxınlaşma kimi faydalı ola bilər. Məsələn, Nyuton qanunları işıq sürətinə nəzərən çox kiçik sürətlərdə xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinə yüksək dəqiqliklə yaxınlaşır.
Elmi biliyin digər formalarında olduğu kimi elmi nəzəriyyələr də həm deduktiv, həm də induktiv olur, proqnozlaşdırıcı və izahedici gücə doğru yönəlir. Alimlər nəzəriyyələrdən istifadə edərək elmi bilikləri daha da yüksəldir, elm və texnikadakı irəliləyişləri asanlaşdırırlar. Elmi hipotezlər üçün "isbat" anlayışının işlədilməsi terminoloji cəhətdən yanlışdır, çünki elmdə mütləq doğrular yoxdur. "İsbat" termini qəti anlayış kimi riyaziyyat və məntiqə aiddir. Ona görə də bunun əvəzinə hər hansı hipotezin tədqiqatlarla "dəstəklənməsindən" danışmaq olar.[4]
Müasir elmi metodologiyada nəzəriyyənin strukturunun aşağıdakı əsas elementləri fərqləndirilir:
- İlkin əsaslar — fundamental anlayışlar, prinsiplər, qanunlar, tənliklər, aksiomlar və s.
- İdeallaşdırılmış obyekt — tədqiq olunan obyektlərin əsas xassələrinin və əlaqələrinin mücərrəd modeli (məsələn, mütləq qara cisim, ideal qaz və s.)
- Nəzəriyyənin məntiqi — strukturun aydınlaşdırılmasına və biliyin dəyişdirilməsinə yönəlmiş müəyyən qayda və sübut üsullarının məcmusu
- Fəlsəfi münasibətlər, sosial-mədəni və dəyər faktorları
- Konkret prinsiplərə uyğun olaraq verilmiş nəzəriyyənin prinsiplərindən nəticə kimi çıxarılan qanun və müddəaların toplusu.
İdeallaşdırma formalarının və deməli, ideallaşdırılmış obyektlərin növlərinin müxtəlifliyi müxtəlif meyarlara görə təsnif edilə bilən nəzəriyyələrin müxtəlifliyinə uyğundur. Bundan asılı olaraq nəzəriyyələr təsviri, riyazi, deduktiv və induktiv, fundamental və tətbiqi, formal və substantiv, "açıq" və "qapalı", izahedici və təsviri (fenomenoloji), fiziki, kimyəvi, sosioloji, psixoloji və s. olur.
Müasir (post-qeyri-klassik) elm öz nəzəriyyələrinin (xüsusilə təbiətşünaslıq nəzəriyyələrinin) artan riyaziləşməsi və onların mücərrədlik və mürəkkəblik səviyyəsinin yüksəlməsi ilə xarakterizə olunur.
Nəzəriyyənin ümumi strukturu nəzəriyyələrin müxtəlif tiplərində xüsusi olaraq ifadə olunur.
Elmi nəzəriyyələrin mahiyyətini və mənşəyini araşdırarkən onların təsnifatını nəzərə almaq vacibdir. Elmşünas alimlər adətən elmi nəzəriyyənin üç tipini fərqləndirirlər. Birinci tipə təsviri (empirik) nəzəriyyələr daxildir — Ç. Darvinin təkamül nəzəriyyəsi, İ. Pavlovun fizioloji nəzəriyyəsi, müxtəlif müasir psixoloji nəzəriyyələr, ənənəvi linqvistik nəzəriyyələr və s. Bu nəzəriyyələr geniş empirik məlumatlara əsaslanaraq müəyyən obyekt və hadisələr qrupunu təsvir edir. Bu empirik məlumatlar nəzəriyyənin bazasını təşkil edən ümumi qanunların formalaşdırılması üçün əsasdır. Bu tip nəzəriyyələr yalnız müvafiq bilik sahəsinin xüsusi terminologiyasından istifadə etməklə adi təbii dillərdə tərtib edilir. Təsviri nəzəriyyələr ilk növbədə keyfiyyət xarakteri daşıyır.[5]
Elmi nəzəriyyələrin ikinci tipi riyaziyyatın aparat və modellərindən istifadə edən riyaziləşdirilmiş elmi nəzəriyyələrdir . Riyazi model konkret real obyekti əvəzləyən və onu təmsil edən konkret ideal obyekti qurur. Məntiqi nəzəriyyələr və nəzəri fizikadan gələn nəzəriyyələr bu nəzəriyyə tipinə aiddir. Bu nəzəriyyələr adətən aksiomatik metoda — nəzəriyyənin bütün digər müddəalarının əldə edildiyi əsas aksiomlar toplusuna (isbatsız qəbul edilən prinsiplərə) əsaslanır. Çox vaxt ilkin aksiomlara aydınlıq və ardıcıllıq meyarlarına cavab verən aksiom dərəcəsinə yüksəldilmiş fərziyyə əlavə edilir. Belə bir nəzəriyyə praktikada yoxlanılmalıdır.[6]
Üçüncü tipə deduktiv nəzəri sistemlər aiddir. İlk deduktiv nəzəriyyəyə Evklidin aksiomatik üsul sayəsində ərsəyə gətirdiyi Əsaslar əsərində rast gəlinir. Bu cür nəzəriyyələrin ilkin nəzəri əsası ilkin mərhələdə formalaşdırılır və sonra nəzəriyyəyə yalnız məntiqi olaraq bu təməldən çıxarıla bilən ifadələr daxil edilir. Bu nəzəriyyələrdə istifadə olunan bütün məntiqi alətlər ciddi şəkildə müəyyən edilir və nəzəriyyənin isbatları bu vasitələrə uyğun qurulur. Deduktiv nəzəriyyələr adətən xüsusi formal dillərdə qurulur. Bu cür nəzəriyyələr isə formal dilin sözün əsl mənasında biliyə çevrilməsi üçün ilkin şərt olan interpretasiya problemini də kəskin şəkildə gündəmə gətirir.[7][8]
Nəzəriyyənin əsas funksiyalarına aşağıdakılar daxildir:
- Sintetik funksiya — fərdi etibarlı biliyin vahid, inteqral sistemdə birləşməsi.
- İzahedici funksiya — səbəb və digər asılılıqların müəyyən edilməsi, verilmiş hadisənin əlaqələrinin müxtəlifliyi, onun əsas xüsusiyyətləri, yaranma və inkişaf qanunauyğunluqları və s.
- Metodoloji funksiya — nəzəriyyə əsasında elmi-tədqiqat fəaliyyətinin müxtəlif metodları, yol və fəndləri formalaşdırılır.
- Önsöyləmə — öngörmə funksiyası. Məlum hadisələrin "cari" vəziyyəti haqqında nəzəri konsepsiyalara əsaslanaraq, əvvəllər məlum olmayan faktların, obyektlərin və ya onların xassələrinin mövcudluğu, hadisələr arasında əlaqə və s. haqqında nəticələr çıxarılır. Hadisələrin gələcək vəziyyətinin (mövcud olan, lakin hələ müəyyən edilməmiş hallardan fərqli olaraq) öncədən söylənilməsi elmi öngörmə adlanır.
- Praktiki funksiya. İstənilən nəzəriyyənin son məqsədi praktikada tətbiq etmək, reallığı dəyişdirmək üçün "fəaliyyət bələdçisi" kimi xidmət etməkdir.[9][10]
Buna görə də yaxşı nəzəriyyədən daha praktik şey olmadığını söyləmək olduqca ədalətlidir.
- ↑ Əliyev, Rezo. Elmi işlərin yerinə yetirilməsi metodikası: elmi layihələrin, diplom və dissertasiya işlərinin uğurlu hazırlanmasına dair vəsait. Bakı: Alatoran yayınları. 2016. səh. 29. ISBN 978-9953-8066-3-8.
- ↑ Əhmədli, Cəmil. Nəzəriyyə, onun tipləri və funksiyaları (PDF). Bakı. 2008.
- ↑ "Theory vs. Hypothesis: What's the Difference? | Examples, Science, Definition, Fact, & Prediction | Britannica". İstifadə tarixi: 1 noyabr 2025.
- ↑ Popper, Karl R. Bilimsel araştirmanin mantığı (türk). Yapi Kredi Yayinlari. 1998. ISBN 978-975-363-439-7.
- ↑ Новиков, А.М.; Новиков, Д.А. Методология научного исследования. Москва. 2007. səh. 68. ISBN 978-5-89638-100-6.
- ↑ Новиков, А.М; Новиков, Д.А. Методология научного исследования. Москва. 2007. səh. 69. ISBN 978-5-89638-100-6.
- ↑ Новиков, А.М; Новиков, Д.А. Методология научного исследования. Москва. 2007. səh. 69-70. ISBN 978-5-89638-100-6.
- ↑ Suppe, Frederick. The Structure of scientific theories. Urbana: University of Illinois Press. 1974. ISBN 978-0-252-00318-9.
- ↑ Баскаков, А. Я.; Туленков, Н. В. Методология научного исследования. Киев. səh. 53–54. ISBN 966-608-441-4.
- ↑ Рузавин, Г.И. "Научная теория. Логико-методологический анализ". səh. 18. İstifadə tarixi: 1 noyabr 2025.