Elm və tarix fəlsəfəsi (ing. History and philosophy of science, HPS) — elmin tarixini və fəlsəfəsini öyrənən multidissiplinar sahə. Bu sahə elmin necə inkişaf etdiyini, onun cəmiyyətlə qarşılıqlı əlaqəsini, metodlarını, nəzəri əsaslarını və biliklərin əldə olunması prosesini araşdırır. Elm və tarix fəlsəfəsi həm elm tarixi, həm də elm fəlsəfəsi fənlərini birləşdirərək, elmin təkcə nəticələrini deyil, eyni zamanda bu nəticələrin necə və hansı sosial, mədəni, tarixi kontekstdə əldə olunduğunu öyrənir.[1][2]
Elm və tarix fəlsəfəsinin əsasları antik dövrə, xüsusilə də Qədim Yunan fəlsəfəsinə dayanır. Elmin mənşəyi haqqında ilk sistemli düşüncələr Aristotel, Platon və Pifaqor kimi filosofların əsərlərində öz əksini tapmışdır. Aristotel “elmi bilik” (episteme) anlayışını formalaşdırmış və biliklərin səbəb-nəticə əlaqələrinə əsaslanmalı olduğunu irəli sürmüşdür.[3] Orta əsrlərdə elm fəlsəfəsi əsasən İslam qızıl dövründə inkişaf etmişdir. İbn Sina, Əl-Fərabi, İbn Rüşd kimi müsəlman filosofları Aristotelin ideyalarını şərh edərək elmi biliklərin təbiətini və metodlarını izah etməyə çalışmışlar. Bu dövrdə elmi fəaliyyət əsasən fəlsəfə və teologiya ilə sıx əlaqəli olmuşdur. XVII əsrdə Frensis Bekon eksperimental metodun əsaslarını qoydu və empirizmin tərəfdarı olaraq elmi biliklərin müşahidə və təcrübəyə əsaslanmalı olduğunu bildirdi. Paralel olaraq Rene Dekart rasionalist yanaşma ilə elmi biliklərin şübhə metoduna və məntiqə əsaslandığını müdafiə edirdi. Bu dövr elmi inqilabların başlanğıcı sayılır. Qalileo Qaliley, İsaak Nyuton və Keplerin fəaliyyətləri təbiət elmlərinin ciddi şəkildə dəyişməsinə səbəb oldu.[4]
XIX əsrdə elmlərin inkişaf tarixinə sistemli şəkildə yanaşan alimlər ortaya çıxdı. Corc Sarton “elmlər tarixi”ni ayrıca akademik sahə kimi təqdim etdi. Ogüst Kont elmi inkişafı “müsbət mərhələ” adlandıraraq, elmin teologiya və metafizikadan daha üstün bilik növü olduğunu irəli sürdü.
XX əsrdə elm fəlsəfəsi və tarixi ayrıca sahə kimi formalaşmağa başladı. Bu dövrdə bir neçə əhəmiyyətli nəzəriyyə meydana çıxdı:[5]
- Karl Popper – elmi nəzəriyyələrin empirik testlərə məruz qalmalı olduğunu və “falsifikasiya” prinsipinin elmi biliklərin əsas meyarı olduğunu irəli sürdü.
- Tomas Kun – “Elmi inqilabların strukturu” əsərində elmin lineer şəkildə yox, paradiqma dəyişikliyi yolu ilə inkişaf etdiyini göstərdi.
- İmre Lakatos – “elmi tədqiqat proqramları” anlayışını təqdim edərək elmi nəzəriyyələrin davamlı təkamülünü vurğuladı.
- Pol Feyerabend – elmin inkişafında vahid metodun olmadığını, “metodoloji anarxizm” anlayışı ilə təqdim etdi.
Hazırda “Elm və tarix fəlsəfəsi” (HPS – History and Philosophy of Science) dünyanın bir çox universitetlərində tədris olunan, fəlsəfə, tarix və elmşünaslığı birləşdirən interdisiplinar sahədir. Sahədə Bruno Latur, Sandra Hardinq, İan Hakinq, Helen Lonqino kimi yeni nəsil alimlər elmin sosial, mədəni və gender aspektlərini araşdırırlar.[6]
HPS sahəsi müasir dövrdə elmin ictimai rolu, etik məsuliyyəti, texnologiya ilə əlaqəsi və ictimaiyyətə təqdimatı kimi aktual mövzuları da əhatə edir. Bu sahənin inkişafı elmi fəaliyyətin təkcə texniki tərəflərini deyil, həm də onun ictimai və fəlsəfi dəyərlərini dərk etməyə kömək edir.
- ↑ Galison, Peter. "Ten Problems in History and Philosophy of Science". Isis. 99 (1). March 2008: 111–124. doi:10.1086/587536.
- ↑ Weingart, Scott B. "Finding the History and Philosophy of Science". Erkenntnis. 80 (1). February 2015: 201–213. doi:10.1007/s10670-014-9621-1.
- ↑ "A Discussion with Thomas S. Kuhn" in The Road Since Structure, Chicago: University of Chicago Press, 2000, p. 302.
- ↑ "A Discussion with Thomas S. Kuhn," p. 302.
- ↑ Lydia Patton, Philosophy, Science, and History, pp. 27–33, New York: Routledge 2014, http://www.routledge.com/books/details/9780415898317/.
- ↑ "The Relations Between the History and the Philosophy of Science," pp. 3–20 in The Essential Tension, Chicago: University of Chicago Press, 1977.