Elm siyasəti

Dövlət siyasəti min illərdir ki, ən azı Çində Yüz Məktəb Dövrü zamanı məntiqin öyrənilməsinə ilham verən və Döyüşən Dövlətlər Dövründə müdafiə istehkamlarının tədqiqinə töhfə verən Moistlər dövründən etibarən ictimai işlərin və elmin maliyyələşdirilməsinə təsir göstərmişdir. Çində iri ictimai layihələri maliyyələşdirmək üçün ümumi əmək və taxıl vergiləri toplanırdı; bunlara aclıq dövrlərində paylanmaq üçün taxıl ehtiyatlarının yığılması,^[1] ölkənin böyük çaylarında daşqınların qarşısını almaq məqsədilə bəndlərin tikintisi, bəziləri bir-birinə əks istiqamətdə axan çayları birləşdirmək üçün kanalların və şlyuzların inşası,^[2] həmçinin bu çaylar üzərində körpülərin salınması daxil idi. Bu layihələr dövlət qulluğunu və alim-məmurları tələb edirdi; onların bəziləri hidravlika sahəsində yüksək ustalıq nümayiş etdirirdilər.

İtaliyada Qalileo Qaliley qeyd edirdi ki, çox kiçik məbləğlər üzrə fərdi vergitutma dövlət üçün böyük vəsaitlər toplaya bilər və bu vəsaitlər onun top mərmilərinin trayektoriyası üzrə tədqiqatlarını maliyyələşdirə bilər; o vurğulayırdı ki, “hər bir əsgərin maaşı qəpik-quruşlardan ibarət ümumi vergidən ödənilirdi, halbuki bir milyon qızıl belə bütün ordunun maaşını ödəməyə yetməzdi.”^[3]

Böyük Britaniyada Lord Kansler Ser Frensis Bekon “başqalarının bildiklərindən daha dərinə nüfuz edən işıq təcrübələri”nin müəyyənləşdirilməsi ilə elm siyasətinə formalaşdırıcı təsir göstərmişdir;^[4] bu anlayış bu gün həlledici eksperiment adlandırılır. Kral Cəmiyyətinin hökumət tərəfindən təsdiqi bu günə qədər mövcud olan elmi icmanı tanıdı. Tədqiqatlar üçün verilən Britaniya mükafatları dəqiq və portativ xronometrin yaradılmasını təşviq etdi; bu isə açıq dənizlərdə etibarlı naviqasiyanı və üzgüçülüyü birbaşa mümkün etdi, həmçinin Bebbicin kompüterinin maliyyələşdirilməsinə xidmət göstərdi.

XIX əsrdə başlanan elmin peşəkarlaşması qismən Milli Elmlər Akademiyası, Kaiser Vilhelm İnstitutu kimi elmi təşkilatların yaradılması və müvafiq dövlətlərin universitetləri maliyyələşdirməsi sayəsində mümkün olmuşdur. ABŞ-da Milli Elmlər Akademiyasının üzvü Proceedings of the National Academy of Sciences jurnalında dərc üçün birbaşa təqdimatı (Direct Submission) himayə edə bilər.^[5] PNAS ən azı bir Akademiya üzvü üçün əhəmiyyətli hesab edilən tədqiqatların tanınması üçün kanal rolunu oynayır.

Dövlət siyasəti sənaye tədqiqatları üçün kapital avadanlığının və intellektual infrastrukturun maliyyələşdirilməsinə birbaşa təsir göstərə bilər; bunu tədqiqatları maliyyələşdirən təşkilatlara vergi təşviqləri təqdim etməklə edir. ABŞ hökuməti üçün Elmi Tədqiqatlar və İnkişaf İdarəsinin direktoru Vannevar Bush 1945-ci ilin iyulunda yazırdı ki, “Elm hökumətin legitim qayğı sahəsidir”.^[6] Vannevar Buş Milli Elm Fondunun sələfinə rəhbərlik etmiş və onun yazıları tədqiqatçıları hiperlink və kompüter siçanını ixtira etməyə birbaşa ilhamlandırmışdır. Hesablama sahəsini dəstəkləmək üçün DARPA təşəbbüsü Internet Protocol yığınının yaranmasına təkan verdi. Eyni şəkildə, yüksək enerji fizikası üzrə CERN kimi elmi konsorsiumlar ictimai biliklərə sadiq olduqlarından, fizikada bu ictimai biliklərə çıxış CERN-in Ümumdünya Hörümçək Torunun yaradılmasına sponsorluq etməsinə və hamı üçün standart internet çıxışının təmin olunmasına birbaşa gətirib çıxardı.

•   Vikianbarda Elm siyasəti ilə əlaqəli mediafayllar var.