Didivan qalası və ya Didivan qülləsi — Azərbaycanın Qazax rayonunda, Xanlıqlar kəndinin qərbində, Dədəban dağının yamacında yerləşən orta əsrlərə aid müdafiə tikilisi.[3] Ehtimal ki, VI-VII əsrlərdə[1] və ya daha əvvəl[2] inşa edilmiş qüllə strateji əhəmiyyətli mövqedə yerləşərək ətraf ərazilərə və qədim karvan yoluna nəzarət məqsədi daşımışdır.[4] Abidə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli 132 nömrəli Qərarı ilə ölkə əhəmiyyətli memarlıq abidəsi kimi qeydiyyata alınmışdır (inventar № 282).[3][5]
| Didivan qülləsi | |
|---|---|
 Didivan qülləsinin ümumi görünüşü | |
| 41°06′25″ şm. e. 45°17′13″ ş. u.HGYO | |
| Ölkə |
 Azərbaycan |
| Şəhər | Qazax şəhəri |
| Rayon | Qazax rayonu |
| Yerləşir | Xanlıqlar kəndinin qərbində, Dədəban dağının yamacında |
| Aidiyyatı | Orta əsrlər (ehtimal ki, VI-VII əsrlər[1], bəzi mənbələrə görə daha erkən[2]) |
| Layihə müəllifi | Naməlum |
| Memar | Naməlum |
| Tikilmə tarixi | VI-VII əsrlər (təqribi)[1] |
| Üslubu | Yerli müdafiə memarlığı |
| Texnikası | Daş hörgü (əhəng məhlulu ilə) |
| Material | Yerli iri qaya daşları, çay daşı, əhəng məhlulu |
| Vəziyyəti | Qismən salamat qalmış qalıqlar |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Abidənin adı ilə bağlı bir neçə fərziyyə mövcuddur. "Didivan" adının fars mənşəli "did" (دید) - "görmə", "müşahidə" (göz) və "ban" (بان) - "qoruyan", "saxlayan" və ya "van" - "məskən", "yer" sözlərindən əmələ gələrək "müşahidə məntəqəsi", "gözətçi yeri" mənasını verdiyi ehtimal olunur.[6][7] Bu izah qüllənin funksiyasına uyğun gəlir.
Digər bir ad – "Dədəban" isə "dədə" (ata, əcdad) və "ban" (ev, məskən) sözlərindən yaranaraq "əcdad yurdu", "dədə evi" kimi mənalandırıla bilər.[7] Qalanın yerləşdiyi dağın da Dədəban adlanması bu versiyanı gücləndirir.
Xalq arasında qalaya bəzən Koroğlunun adı ilə bağlı olaraq "Koroğlu qalası" da deyilir ki, bu da Azərbaycanın bir çox yerindəki qədim müdafiə tikililərinə verilən ümumi addır.[7]
Didivan qülləsi Qazax şəhərindən təxminən 5 km qərbdə, Xanlıqlar kəndi yaxınlığında, Dədəban dağının şərqə baxan yamacında, əlçatmaz mövqedə inşa edilmişdir.[4] Qüllənin yerləşdiyi yüksəklikdən ətrafdakı geniş ərazi, o cümlədən qədimdə İrəvanı Tiflis və Gəncə ilə birləşdirən mühüm karvan yollarından biri aydın müşahidə olunur.[7][1] Bu strateji mövqe qüllənin əsasən gözətçi və xəbərdarlıq məqsədləri üçün tikildiyini göstərir. Onun vasitəsilə yaxınlaşan təhlükə barədə ətrafa vaxtında məlumat vermək mümkün idi.
Tikintinin memarlıq xüsusiyyətləri və istifadə olunan inşaat texnikası əsasında Didivan qülləsinin VI-VII əsrlərdə[1], Albaniya dövründə və ya bir qədər əvvəl tikildiyi ehtimal edilir.[2] Qüllənin əsas funksiyası ətrafı müşahidə etmək və yaxınlıqdakı yaşayış məntəqələrini, eləcə də karvan yolunu potensial təhlükələrdən qorumaq olmuşdur.[6] Qüllədəki müşahidə dəliklərinin əsasən qərbə, Dəlican (İcevan) dərəsi tərəfinə istiqamətlənməsi də bunu təsdiq edir.[7]
Mənbələrdə qüllənin XX əsrin ortalarına qədər yerli əhali tərəfindən ziyarətgah kimi istifadə edildiyi də qeyd olunur.[7]
Didivan qülləsi bölgədəki tək müdafiə tikilisi deyil. Analoji müşahidə qüllələrinin qalıqlarına Coğazçay sahilində (Çıraqlı kəndi yaxınlığında) və Cəfərli kəndi yaxınlığında da rast gəlinir ki, bu da bölgədə vahid bir müdafiə-siqnal sisteminin mövcud olduğunu göstərə bilər.[7][4]
Didivan qülləsi planda dairəvi formadadır.[4] Onun xarici diametri təqribən 5,9 metr, günümüzə qədər salamat qalmış hissəsinin hündürlüyü isə 8,3 metrdir.[4] Qüllə yerli iri qaya daşlarından və qismən çay daşlarından əhəng məhlulu istifadə edilərək inşa edilmişdir.[1] Hörgü kobud olsa da, olduqca möhkəmdir.
Divarların qalınlığı aşağı hissədə təxminən 1 metrə çatır, yuxarıya doğru isə tədricən nazilərək 0,5 metrə qədər azalır.[4] Bu, tikiliyə əlavə möhkəmlik və dayanıqlıq verir.
Qüllənin daxili boşdur. Divarlarda müxtəlif səviyyələrdə mərtəbəarası taxta örtüklərin (tirlərin) yerləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş yuvaların (oyuqların) izləri qalmışdır.[4][7] Bu onu göstərir ki, qüllə çoxmərtəbəli olmuş və mərtəbələr arasında əlaqə, ehtimal ki, taxta nərdivanlarla təmin edilmişdir. Giriş qapısının yeri dəqiq müəyyən edilməsə də, adətən bu tip qüllələrdə giriş təhlükəsizlik məqsədilə yerdən bir qədər hündürdə yerləşdirilirdi.
Qüllənin divarlarında ətrafa nəzarət etmək üçün nəzərdə tutulmuş ensiz, yarıqşəkilli müşahidə dəlikləri (mazğallar) vardır.[7]
Didivan qülləsi dövrümüzə dağılmış vəziyyətdə çatmışdır. Divarlarının bir hissəsi uçmuş, daxili strukturları isə tamamilə məhv olmuşdur. Buna baxmayaraq, abidə öz möhtəşəmliyini qismən qoruyub saxlamışdır və bölgənin tarixi memarlığının maraqlı nümunələrindən biri kimi diqqəti cəlb edir. Abidə dövlət tərəfindən qorunur.[3]
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Усейнов, М; Бретаницкий, Л; Саламзаде, А. История архитектуры Азербайджана. Москва: Госстройиздат. 1963. 38.
- ↑ 1 2 3 Qiyasi, Cəfər. Nizami dövrünün memarlıq abidələri. Bakı: İşıq nəşriyyatı. 1991. səh. 151.
- ↑ 1 2 3 "Didivan qülləsi" (pdf). Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidməti. İstifadə tarixi: 2024-08-09.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Мамед-заде, К. М. Строительное искусство Азербайджана (с древнейших времён до XIX века). Баку: Элм. 1983. səh. 31.
- ↑ "Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsünün təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı". Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. 2015-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-09.
- ↑ 1 2 Дидиван // Азербайджанская советская энциклопедия. III. Б. 1979. səh. 441.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Didivan (Dədəban) qalası Arxivləşdirilib 2017-05-18 at the Wayback Machine