Dağılan tifaq (pyes)

О, yeniyetmə ikən mülkədarlığın iflasını görürdü. Peterburqa gəldikdən sonra rus ədəbiyyatının və mədəniyyətinin qabaqcıl ideyaları ilə tanışlıq onun dünyagörüşünün genişlənməsinə kömək etmişdi. 1880–90-cı illərdə Azərbaycanda mülkədarlıq tənəzzülə uğrayır, patriarxalfeodal münasibətləri burjua münasibətlərilə əvəz olunmağa başlayırdı. Bütün bu tarixi həqiqətlər eyni ildə yaradılmış "Müsibəti-Fəxrəddin" (N. Vəzirov) və "Dağılan tifaq" faciələrində əks olunmuşdur.^[2]

Tifaqların, ocaqların dağılması ictimai-əxlaqi tənəzzülə, böhtana məruz qalmış mülkədarlığın öz təbiətindən doğurdu. Pyesdə müəllif, Nəcəf bəy və onun "yemək və içmək" dostu olan bəylərin nüfuzlarının azaldığını, fəaliyyətlərinin get-gedə zəiflədiyini, mübarizə meydanından sıxışdırılıb çıxarıldıqlarını göstərmişdir.^[3]

Əsərdə eyni zamanda, yaranmaqda olan yeni ictimai qüvvələri təmsil edən Məşədi Cəfər və Cavad kimi, həyatda fəal olmağa çalışan tacirlərin, sələmçilərin surətləri yaradılmışdır. Artıq elə bir dövr gəlmişdi ki, mülkədarlıq cəmiyyətin təzə meylləri, inkişafı qarşısında duruş gətirə bilmir, dağılırdı. "Dünya beş gündür, beşi də qara" fəlsəfəsiylə ömür sürən Nəcəf bəyin tərcümeyi-halı Azərbaycan mülkədarlığının keçirdiyi yola uyğundur. Varlı mülkədar olan о, burnundan uzağı görmədiyi üçündür ki, "varlığa nə darlıq" deyə israfçılığa başlayır və bunu özü üçün şan-şöhrət bilir. Kəndlilərin alın təri ilə qazandıqları sərvəti, adı çıxsın deyə, sağa-sola paylayır. Zəhmətsiz, əziyyətsiz yaşadığına görə də zəhmət adamlarını bəyənmir, onları "it-qurd" sayır. Onun ailəyə, qadına, oğluna münasibəti dözülməzdir. Oğlu Süleymanın tərbiyəsiz böyüməsi, atasının yolu ilə getməsi onun məhvinə səbəb olur. Eyş-işrət, qumar Nəcəf bəyin ailəsini, var-dövlətini ac bir canavar kimi dağıtmış, özünü də başqalarına əl açmağa məcbur etmişdir. Yazıçı, realizminin gücü ilə, öz oxucusunu inandırır ki, mülkədarlığın keçdiyi yolun nəticəsi budur.

Nəcəf bəyin əksinə olaraq, sövdəgər və müamiləçi Məşədi Cəfərin fəaliyyət dairəsi gün-gündən genişlənir. О, yenicə kapital yığmağa başlayan burjua nümayəndəsi kimi sələmçilik yolu ilə pul, var-dövlət, qızıl toplayır. О, yaşadığı mühitə Nəcəf bəy kimi deyil, gözü açıq baxır, kiminlə nə cür davranmağı bacarır. Məşədi Cəfər və Nəcəf bəyin nökəri Cavad borc vermək yolu ilə varlanırlar. Onlar öz mövqelərindən və düşdükləri şəraitdən, "yaman zamandan" ustalıqla istifadə edirlər.

Hər ikisi Nəcəf bəyin və onun bəy dostlarının pis əməllərindən özləri üçün nəticə çıxarır, qumar oynamır, sərxoşluq etmir, avaraçılığa qurşanmır və s. Nəticədə Nəcəf bəylər maddi cəhətdən yeni burjua sinfinin ilk nümayəndələrinə möhtac vəziyyətə düşürlər. Əsərin sonunda nökər Cavad "on min manata yaxın əhvalı" olan "sahibi-etibar" Ağa Cavada çevrilir. Bütün bunlar XIX əsrin sonlarında Azərbaycan mülkədar həyatı üçün səciyyəvi bir hal idi və Haqverdiyev də gördüyü həqiqətləri qələmə almışdır. "Dağılan tifaq" faciəsinin əsas surətlərindən olan Sona xanımın simasında müəllif, təkcə bəy arvadlarının deyil, feodal-patriarxal cəmiyyətdə yaşayan hüquqsuz qadınların ümumiləşmiş surətini yaratmışdır. Sona xanım "Dağılan tifaq" pyesinin ən yetkin müsbət surətini yaratmışdır.

Ədib onun dililə öz humanist arzularını, qüvvətli insanpərvər meyllərini ifadə etmişdir. Sona xanım elə günləri arzu edir ki, ürəyindəkiləri açıq deyə bilsin. Başqa sözlə, о, arzu edir ki, ona cəmiyyətdə öz haqqını müdafiə üçün hüquq verilsin. Sona xanım öz düşüncə və arzuları ilə Nəcəf bəylərdən çox üstündür. Əsərdə yazıçının xalqa münasibəti də öz əksini tapmışdır. О, Nəcəf bəyin və onun bəy dostlarının xanimanlarının dağılmasının bir səbəbini də onların xalqa mənfi münasibət bəsləmələrində görür, kənd əhli ilə bəylər ova çıxarkən qızıl quşuna toxunanın "atasını yandırırdılarsa", İndi vəziyyət dəyişmişdir. Bəy ehtiyatlı olmalıdır ki, kənddə "toyuq yiyəsinin odunu" onun qızıl quşuna dəyməsin, yoxsa "canı elə orada ağzından çıxar". Nəcəf bəylərə elə gəlir ki, namus, qeyrət kimi gözəl sifətlər kasıblarda ola bilməz. Müəllif bu fikrin puçluğunu göstərmək üçün əsərdə "kasıbkusubun da özünə görə namusu var" – deyən və bəylərdən intiqam alan İmamverdiləri, Kərimləri təsvir edir. Dramaturq bir tərəfdən mülkədarlığı tənqid edirsə, ikinci tərəfdən, əsərin sonunda onların fəlakətli həyatına oxucuda təəssüf hissi oyadır. Beləliklə, Nəcəf bəy və onun dostlarının mənasız, laqeyd həyatının tənqid edən dramaturqun dünyagörüşü ilə realist təsviri arasında ziddiyyət meydana çıxır. "Dağılan tifaq" kəskin dramatik konfliktə malik faciədir və sənət əsəri kimi ustalıqla yazılmışdır. Konflikt elə məharətlə qurulmuşdur ki, əsas surətlər pərdədən-pərdəyə keçdikcə dolğunlaşır, öz səciyyəvi xüsusiyyətlərini aşkara çıxarırlar. Əsas qəhrəman və onun ailəsi get-gedə fəlakətə yaxınlaşır və nəhayət, pyes faciəli, acınacaqlı bir sonluqla bitir. Dramaturq əsərdə əsas surətlərlə yanaşı yardımçı surətlərin də xaraktercə tam olmalarına diqqət yetirmişdir. Pyesin dili təbii, səlis və aydındır. Dil məsələsində dramaturq realizmə sadiq qalmışdır. Bədii təsiri artırmaq üçün ədib simvolik ünsürlərdən: kölgə, qaibanə səs, şimşək çaxması, bayquş kimi yardımçı vasitələrdən də istifadə etmişdir.^[4][5]

"Dağılan tifaq" Azərbaycan səhnəsində müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulan pyeslərdəndir. Bunun başlıca səbəblərindən biri, onun geniş bir dövrü əhatə edən məzmunu ilə yanaşı, həm də sənətkarlıq cəhətdən mükəmməl olması ilə izah olunmalıdır.^{[6] [7]}