Dəli Fuad Paşa

Hərbçi ailəsinə mənsub olan Fuad Paşa 1835-ci ildə Misirdə dünyaya gəldi. Atasının yolundan gedərək Misirdə ikən hərbi təlimlər aldı. Ardından mərkəzləşdirilmiş Osmanlı ordusunda xidmətə başladı və müşirlik rütbəsinə qədər yüksəldi. Hərbi sahəylə yanaşı siyasətlə də məşğul oldu və Sultan Əbdülhəmidin ən yaxın adamına çevrildi.^[1] Xəfiyyə təşkilatının rəisi olan Fəhim Paşa ilə girişdiyi siyasi mübarizədə məğlub oldu və Sultan Əbdülhəmidə qarşı çevrilişlə ittiham edilərək ömürlük Dəməşqə sürgün edildi. Buna baxmayaraq, 6 il sonra elan edilən İkinci Məşrutiyyətin ardından bağışlandı və İstanbula qayıtdı. Xalqın böyük rəğbətini qazanan Fuad Paşa İkinci Məşrutiyyətin simvolik şəxslərindən birinə çevrildi. Rütbə və ünvanlarının geri qaytarılmasının ardından Əyanlar məclisinə üzv seçildi.

Milli Qurtuluş Hərəkatı dövründə Mustafa Kamal Paşanın məktubunu Sultan Vahidəddinə çatdıraraq Kürəkən Fərid Paşanın vəzifədən alınması və ölkədən qaçmasında mühüm rol oynadı. Soydaşları olan çərkəzləri daim himayə edən Fuad Paşa, onların qurduğu dərnək və cəmiyyətləri dəstəklədi. 1931-ci ildə İstanbulda vəfat etdi.

Müşir Fuad Paşa 96 illik uzun həyatı ərzində 3 dəfə evləndi. Hər 3 xanımı da özü kimi çərkəz əsilli idi. Bu evliliklərdən ümumilikdə 11 oğlu və 7 qızı dünyaya gəldi. Oğullarından ikisi Balkan müharibələrində, biri isə Birinci Dünya Müharibəsində şəhid düşdü. Övladlarının evlilikləri səbəbilə dövrün bir çox mühüm diplomat və hərbçi ailəsiylə qohumluq əlaqəsi yaratdı. Kavalalı Həsən İsmayıl Paşa, Mahmud Muxtar Paşa, Saleh Hulusi Paşa, Əyinli Səid Paşa, Əbdüllətif Sübhi Paşa, Tahsin Mayatəpək və Ənvər Paşa bunlardan bəziləridir.

İlk evliliyi Misirli Tavil Həsən Paşanın qızı Nəbilə xanımla 1854-cü ildə Misirdə baş tutdu. Ancaq çox keçmədən cütlük ayrıldı.

• Akif Fuad bəy (1865-?), Qahirədə dünyaya gəldi. Mükəmməl təhsil aldı. 1893-cü ildən məmur olaraq xidmətə başladı. 1910-cu ildə təqaüdə ayrıldı. Ölüm tarixi bilinmir.
• Həsən bəy (1882-?), İstanbulda dünyaya gəldi. Hərbi sahədə təhsil aldı. Süvari alayında mayor rütbəsinə yüksəldi və bir müddət sonra Misirə qayıtdı. Orada vəfat etdi. Övladı olmamışdır.

İkinci evliliyi 1876-cı ildə Ayşə Seyrandil xanımla baş tutdu. Bu evlilikdən 8 övladı dünyaya gəldi.

• Mehmed Rəşid bəy (1877-1913), İstanbulda dünyaya gəldi. Paris və Almaniyada təhsil aldı. Balkan müharibələrinə kapitan rütbəsilə qatıldı və Ədirnənin azad edilməsi uğrunda gedən döyüşdə bolqarlara əsir düşdü. İşgəncə altında vəfat etdi və Ədirnədə dəfn olundu.
• Xeyrəddin Fuad Tuqay (1880-?), İstanbulda dünyaya gəldi. Berlində təhsil aldı. Orduda və hərbi akademiyada müəllim olaraq çalışdı. Kapitan rütbəsilə təqaüdə ayrıldı. Bir müddət İsveçrədə yaşadı. Ölüm tarixi bilinmir.
• Həsən İslam Fuad Tuqay (1882-1950), İstanbulda dünyaya gəldi. Hərbi sahədə təhsil aldı. Birinci Dünya Müharibəsi illərində Ənvər Paşanın yavəri və Topçu birliyində leytenant olaraq xidmət etdi.
• Əsad Fuad Toqay (1884-1973), İstanbulda dünyaya gəldi. İlk təhsilini burada aldıqdan sonra 1902-ci ildə Avropaya qaçması zənn edilərək bir müddət gözaltına alındı. 1909-cu ildən etibarən Xariciyyə nəzarətində xidmətə başladı və öncə Rusiya, ardından Yunanıstan səfirliyində katib olaraq çalışdı. Balkan müharibələrinin başlaması ilə İstanbula çağırıldı və sədarət tərcüməçisi olaraq xidmətə başladı. Kavalalı Həsən İsmayıl Paşanın qızı Ziba xanımla evləndi. Fərqli ölkələrdə aldığı diplomatik vəzifələrin ardından İsveçrədə məskunlaşdı və təqaüdə ayrıldı. Lozanna sülhünün bağlanmasınına rdından 1923-cü ildə Türkiyəyə qayıtdı. 1927-1934-cü illərdə İstanbuldakı Robert Kollecində İslam tarixi üzrə dərslər verdi. İstanbulda vəfat etdi.
• Əhməd Hülusi Fuad Tuqay (1890-21 may 1967), İstanbulda dünyaya gəldi. İlk təhsilini burada aldıqdan sonra tibb sahəsinə yönəldi. Balkan müharibələri və Birinci Dünya Müharibəsinə könüllü olaraq qatıldı və 2 dəfə yaralandı. Mahmud Muxtar Paşanın qızı Əminə Dürriyə xanımla (1897-1975) evləndi. Ardından diplomatik sahədə fəaliyyətə başladı. Tirana, Tokio, Nankin, Buxarest və Qahirə səfirliklərində çalışdı.
• Ayşə xanım (1894-1946), Hərbi həkim Orxan Abdi Qurtaranla (1877-1948) evləndi.
• Cəlilə xanım (1897-1953), Hərbi həkim və Biləcik millətvəkili Fikrət Onuralpla (1887-1946) evləndi.
• Cəmilə xanım (1899-?), heç vaxt evlənməmişdir.

Üçüncü evliliyi 1877-ci ildə Fatma İnşirah xanımla baş tutdu. Paşayla birlikdə sürgünə yollandı. Bu evlilikdən 8 övladı dünyaya gəldi.

• Münəvvər xanım (1878-1957), İstanbulda dünyaya gəldi. Çərkəz əsilli İshaq Ulaqayla evləndi. Övladı olmamışdır.
• Ramiyə xanım (1880-1919), İstanbulda dünyaya gəldi. Son dövr Osmanlı sədrəzəmlərindən Saleh Hulusi Paşa ilə evləndi. Övladı olmamışdır. İsveçrədə vəfat etdi.
• Mədiha xanım (1880-1962), İstanbulda dünyaya gəldi. Əyinli Mehmed Səid Paşanın oğlu Məmduh bəylə evləndi.
• Mehmed Əli Tilav (1885-1945), İstanbulda dünyaya gəldi. Ticarətlə məşğul oldu. Əbdüllətif Sübhi Paşanın qızı və Həmdullah Sübhi Tanrıövərin bacısı Səmiha xanımla evləndi.
• Abdullah Səid bəy (1887-1912), İstanbulda dünyaya gəldi. Məmur olaraq çalışarkən, Balkan müharibələrinə könüllü olaraq qatıldı. Şəhid düşdü. Heç vaxt evlənməmişdir.
• İsmayıl Hidayət Fuad Tuqay (1889-1973), İstiqlaliyyət müharibəsi qazilərindəndir. Bir müddət İsveçrədə yaşadı. Heç vaxt evlənməmişdir.
• Mükərrəm xanım (1892-1959), İstanbulda dünyaya gəldi. Diplomat Tahsin Mayatəpəklə evləndi. Oğlu Hüveyda Mayatəpək Ənvər Paşanın və Naciyə Sultanın qızları Türkan xanım Sultanla evləndi və beləcə, Osmanlı sülaləsiylə qohum oldu.
• İbrahim Xalid bəy (1895-1915), İstanbulda dünyaya gəldi. Atasıyla birlikdə sürgünə getdi. Balkan müharibələrinə qatıldı. Ardından Belçikada kənd təsərrüfatı üzrə təhsil almağa göndərildi. Birinci Dünya Müharibəsinin başlamasıyla vətənə qayıtdı və könüllü olaraq cəbhəyə yollandı. Çanaqqala cəbhəsində şəhid düşdü.

•  
  Atası müşir Həsən Rəfət Paşa
•  
  Sürgündən dönən Fuad Paşa, onu qarşılayan Hüseyn Nazim Paşa və digərləriylə
•  
  Fuad Paşa, vəfatından 5 gün öncə

• Müşir Fuad Paşa'nın Askeri ve Siyasi Hayatı. Abdülkadir Coşkun. Doktora tezi. TC İstanbul Üniversitesi. 2023

1. ↑ İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, II. Abdülhamid Koleksiyonu, Yer no. NEKYA91049/6