Düzd və qazı (“Oğru və qazı”) — XVIII əsr Azərbaycan bədii nəsr nümunəsi. Yazılış tərzi, ruhu və məzmununa görə xalq lətifələrini xatırladan bu kiçik həcmli əsər ilk Azərbaycan hekayəsi sayılır. Hekayə şəriət sahəsində ad çıxarmış bir qazı ilə onu soymaq istəyən oğrunun mübahisəsi üzərində qurulmuşdur. Hekayədə həm qazı, həm də dini ayə və hədislərdən öz şəxsi mənafeyi üçün istifadə edən oğru tənqid olunur. Gecə öz bağına gedən qazı burada oğruyla rastlaşır. Gündüzlər qəddar və amansız olan qazı indi öz kölgəsindən belə qorxur, acizləşir[1]. Oğru öz biliyi, ağlı və fərasəti ilə qazıya üstün gəlir, onu soyur. Əsərin sonunda qazı öz xoşu ilə qızını ona verir. Hekayənin dili, təsvir vasitələri, mükalimələri, bədii-psixoloji dialoqları canlı və təbii olub, xalq danışıq üslubuna yaxındır. Əvvəllər tərcümə əsəri olunan bu hekayənin müəllifliyi Əbdülqəni Xaşmaziyə və Vəli Ərəşiyə istinad edilmişdir[2].
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda əsərin 13 əlyazma nüsxəsi saxlanılır. Ən qədim əlyazması (1765-66) Vəli Ərəşi tərəfindən Əbdülqəni Xaşmazi üçün yazılmış nüsxədir. Hekayənin Məhəmməd Tağı Qudyali tərəfindən 1846-cı ildə farscadan çevrilmiş variantı daha genişdir. XIX əsr Azərbaycan şairi M.M.Zövi də bu mövzuda eyniadlı əsər yazmış, 1913-cü ildə Tiflisdə çap etdirmişdir. Hekayənin 1765/66-cı il nüsxəsi 1970-ci ildə Azərbaycan və rus dillərində nəşr olunmuşdur.
- Araslı H. XVII-XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (Ali məktəblər üçün dərslik). Bakı: "Azərbaycan Universiteti" nəşriyyatı. 1956. səh. 299-300.
- Səfərli Ə. Q. XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan epik şeri. Bakı: "Yazıçı" nəşriyyatı. 1982.
- Məmmədov A. Azərbaycan hekayəsi. Bakı. 1984.