Cinayət tədqiqi

Roma hüququnda məhkəmə icraatı iki hissəyə bölünürdü: ilkin icraat (lat. in iure), müasir ilkin istintaq və məhkəməyə verilmə mərhələsinə müvafiq gəlirdi, və yekun icraat (lat. in iudicio). Respublika dövrünün sonlarında ilkin tədqiqat mərhələsi ondan ibarət idi ki, ittihamçı pretorun və ya müvafiq məhkəmənin sədri qarşısında çıxış edərək cinayət təqibi başlatmağa icazə istəyirdi (lat. postulatio). Bundan sonra təqsirləndirilən şəxsin və onun törətdiyi cinayətin daha dəqiq göstərilməsi (lat. nominis vel criminis delatio) həyata keçirilirdi; bu zaman təqsirləndirilən şəxs həm ittihamçı, həm də hakim tərəfindən əsas ittiham məqamları üzrə dindirilməyə (lat. interrogatio) cəlb olunurdu.

Bu mərhələnin nəticəsində cinayətin mahiyyəti, törədilmə yeri və vaxtı, eləcə də təqsirkar şəxsi müəyyən edən yekun protokol (lat. inscriptio) tərtib olunurdu. Həmin protokol əsasında işin məhkəməyə qəbul edilməsi haqqında qərar (lat. nominis receptio) qəbul edilir və məhkəmə iclasının günü təyin olunurdu. Bu andan etibarən barəsində cinayət təqibi başlanan şəxs rəsmi olaraq təqsirləndirilən hesab olunur, şahidlik və seçilmə hüququnu itirirdi. Eyni zamanda, ittihamçıya sübutların yığılması, şahidlərin çağırılması və digər prosessual tədbirləri həyata keçirmək üçün səlahiyyət verilirdi.

İmperiya dövründə (I Yustinianın ölümünə qədər) ilkin icraat əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdi. Bu, prosesdə istintaq və axtarış xarakterli elementlərin tədricən güclənməsi ilə bağlı idi. İttihamın irəli sürülməsi və onun qəbulu birləşdirilmiş şəkildə həyata keçirilirdi. Təqsirləndirilən şəxsin vəziyyəti də dəyişmişdi — o, hüquqlar baxımından daha çox məhdudiyyətlərlə üzləşir və adətən sərt ilkin həbs tədbirlərinə məruz qalırdı.

V əsrin əvvəllərindən etibarən məhkəmə icraatında aşkarlıq tədricən azalmağa, yazılılıq isə artmağa başlamışdı; hər bir vətəndaşın müstəqil şəkildə ittiham irəli sürmək hüququ tədricən məhdudlaşdırılırdı. Cəmiyyət həyatındakı dəyişikliklər nəticəsində cinayət təqibi səlahiyyətləri getdikcə məhkəmə hakimiyyətinin nümayəndələrinin ixtiyarına keçmişdi. Əvvəllər adi hesab edilən ittihamçılıq fəaliyyəti sonralar rüsvayçı bir peşə kimi qiymətləndirilməyə başlanmışdı. Bu, hələ Roma Respublikasının son dövrlərində formalaşan mənfi tendensiya ilə izah olunur: həmin dövrdə ittihamçılar arasında şəxsi və maddi maraqlarını güdən adamlar getdikcə çoxalmağa başlamışdı.

Qədim german hüququnda da, Roma hüququnda olduğu kimi, məhkəmə prosesi sırf ittiham xarakteri daşıyırdı. İlkin icraat mərhələsi şahidlərin iştirakı ilə təqsirləndirilən şəxsin rəsmi şəkildə məhkəməyə çağırılmasından ibarət idi; şəxs yalnız cinayətin dərhal ardınca saxlanıla bilərdi.

XI əsrdən etibarən, ittihamla yanaşı, məhkəmə təqibinə başlamaq üçün əsas kimi donos da qəbul edilməyə başlanmışdı. Belə hallarda hakim cinayət təqibini öz təşəbbüsü ilə (lat. ex officio) aparmalı idi. German xalqları tərəfindən yaradılmış dövlətlərin hüquq sisteminə kanonik (kilsə) hüququ mühüm təsir göstərmişdi. Əvvəlcə kilsə məhkəmələrində də, dünyəvi məhkəmələrdə olduğu kimi, yalnız ittihamçı olduqda cinayət prosesi başlanırdı (ictimaiyyətə məlum olmuş cinayətlər istisna təşkil edirdi).

Papa III İnnokenti istintaq prosesini genişləndirmiş və möhkəmləndirmişdi. Hakimin bütün hərəkətləri və şahid ifadələri apellyasiya imkanını nəzərə alaraq yazılı şəkildə sənədləşdirilirdi. Per inquisitionem prosesi yazılı və məxfi xarakter daşımağa başlamışdı; bu məxfilik kilsənin ruhani şəxslərin günahlarının açıq müzakirəsindən doğan mənəvi "sınaqlardan" qaçmaq istəyi ilə əlaqəli idi. İstintaq formasının kanonik hüquqda daha asan yer tutması, onun Roma hüququna əsaslanması ilə bağlı idi; çünki imperatorlar dövründə Roma hüququnda istintaq prinsipi artıq mühüm rol qazanmışdı.

XIII əsrdə şahidlərin hadisə yerində dindirilməsi üçün xüsusi istintaqçılar göndərmək adəti yayılmışdı. Belə ilkin tədqiqat (lat. aprise) təqsirləndirilən şəxsin iştirakı olmadan, ona şahid çağırmaq və sübut təqdim etmək hüququ verilmədən aparıla bilərdi. Həmin dövrün dünyəvi hüquqşünasların əsərlərində artıq istintaq formasının tanınmasına rast gəlinir (məsələn, Albertus de Gandino — "Libellus super maleficiis"). Bu əsərlərdə ilkin istintaq inquisitio generalis və inquisitio specialis kimi iki növə bölünürdü. XV–XVI əsrlərdə inkvizisiya xarakterli ilkin məhkəmə icraatı Avropada tamamilə üstün mövqe qazanmışdı.

Fransada istintaq prosesi 1670-ci il qanununda tam şəkildə tənzimlənmiş və bu qanun Böyük Fransa inqilabına qədər qüvvədə qalmışdır. Həmin qanuna əsasən, cinayət təqibinə donos, şikayət və ya məhkəmə hakimiyyətinin göstərişi əsasında başlanılırdı; bu göstəriş nəticəsində yalnız məhkəmə orqanlarına məxsus səlahiyyət kimi ilkin istintaq (information) aparılırdı. Hakim istintaqa başladıqdan sonra onu yazılı və ən ciddi məxfilik şəraitində həyata keçirməli idi. Şahidlər yalnız istintaq aparan hakim və onun katibinin iştirakı ilə ayrıca dindirilirdi. Təqsirləndirilən şəxs də ayrıca, qapalı şəkildə dindirilməli idi və onun ifadəsinə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. İstintaq zamanı işgəncələrdən istifadə edilirdi. Tamamlanmış ilkin istintaq materialları prokurora və mülki iddiaçılara təqdim olunur, onların rəyindən sonra isə iş üzrə yekun qərar çıxarılırdı.

Almaniyada imperator V Karlın 1532-ci ildə qəbul edilmiş Cinayət Məcəlləsinə (lat. Constitutio Criminalis Carolina) əsasən, məhkəmə icraatı formal olaraq ittiham xarakterini saxlamış, lakin mahiyyət etibarilə istintaq prinsipi üstünlük təşkil etmişdi. Cinayətin ex officio — yəni vəzifə borcu əsasında — tədqiqi formal baxımdan ittiham əsasında aparılan təqiblə eyniləşdirilmişdi, lakin əslində birinci üsul hökmran idi. Yekun məhkəmə baxışı az əhəmiyyət daşıyırdı; işin nəticəsi, əsasən, ilkin istintaq mərhələsində müəyyən edilirdi.

Bu istiqamətdə ilkin istintaq daha da inkişaf edərək məxfilik və yazılılıq şəraitində aparılır, əsas məqsəd təqsirləndirilənin etirafını əldə etmək olurdu — bu isə çox zaman fiziki təzyiq (işgəncə) və hakimin müxtəlif hiylələri vasitəsilə həyata keçirilirdi.

İnkvizisiya tipli ilkin istintaqın nisbətən yumşaldılmış forması Bavariya Cinayət Məcəlləsində (1813) öz tam ifadəsini tapmışdı. Bu mərhələ ümumi və xüsusi istintaqa bölünürdü; xüsusi istintaq məhkəmənin ayrıca qərarı əsasında aparılırdı və həmin qərardan sonra şübhəli şəxs rəsmi olaraq təqsirləndirilən statusu qazanırdı. Bu formada ilkin istintaq Almaniyada XIX əsrin ortalarına qədər qüvvədə qalmışdır.

Qədim Rusiyada həm cinayət, həm də mülki proses ittiham xarakteri daşıyırdı; məhkəmə işinin gedişi tamamilə maraqlı tərəflərin fəaliyyətindən asılı idi və məhkəmə icraatının aydın şəkildə müəyyənləşdirilmiş mərhələləri mövcud deyildi. Moskva dövlətində ilk dəfə olaraq ittiham prosesi ilə yanaşı istintaq prosesi də tətbiq olunmağa başlanmış və məhkəmə ilə istintaq arasında fərq qoyulmuşdu.

İstintaq əvvəlcə "pis adamlar" adlandırılan cinayətkarlara qarşı istifadə edilən fövqəladə vasitə hesab olunurdu; bu halda cinayət təqibi hakimiyyətin təşəbbüsü ilə başlanırdı. Beləliklə, hələ tam formalaşmasa da, məhkəmə baxışı üçün materialların əldə edilməsindən ibarət olan ilkin icraatı fərqləndirmək mümkün idi. Bu mərhələdə material əldə etməyin əsas vasitələri axtarış və işgəncə idi.

I Pyotrun dövründən etibarən Rusiyaya Qərb məhkəmə sisteminin formaları gətirilmişdi; məxfilik və yazılılıq prinsiplərinin rolu güclənmişdi. Məsələn, mühüm cinayətlərdə təqsirləndirilən şəxsə ittihamın əsas bəndlərinin açıqlanması qadağan edilirdi. Hərbi məhkəmə işlərində ilkin istintaq yekun məhkəmə mərhələsindən ayrılmışdı; onun əsas vasitələri təzyiq altında aparılan dindirmə və işgəncə idi. İlkin istintaq yekun sənəd — bütün əldə edilmiş sübutların daxil edildiyi qətnamə (sentensiya) ilə başa çatırdı.

I Pyotrun dövründə formalaşmış bu qanunvericilik müəyyən dəyişikliklərlə 1864-cü il "Məhkəmə nizamnamələri"nə qədər qüvvədə qalmışdı. Həmin nizamnamələrə əsasən, məhkəmə və ittiham funksiyaları arasında daha aydın — baxmayaraq ki, hələ tam olmayan — fərqləndirmə aparılmışdı.

Müasir Rusiyada cinayətlərin istintaqı Rusiya Federasiyasının Cinayət-Prosessual Məcəlləsinə (CPM RF) əsasən həyata keçirilir. Bu prosesdə cinayət təqibinin başlanması, ilkin tədqiqat, ittihamın irəli sürülməsi və işin məhkəməyə göndərilməsi mərhələləri qanunla dəqiq tənzimlənmişdir.

İstintaqın əsas məqsədi — cinayətin baş verib-vermədiyini müəyyənləşdirmək, hadisənin bütün hallarını tədqiq etmək, təqsirkar şəxsi müəyyənləşdirmək və əldə edilmiş sübutlar əsasında onun məsuliyyətə cəlb olunması üçün hüquqi əsas yaratmaqdır.

Cinayət təqibi adətən iki formada həyata keçirilir:

1. İlkin tədqiqat (rus. предварительное следствие) — daha ağır və mürəkkəb cinayətlər üzrə həyata keçirilir və əsasən İstintaq Komitəsi, Daxili İşlər Nazirliyi və Federal Təhlükəsizlik Xidməti tərəfindən aparılır.
2. Doznanie (rus. дознание; hərf. "ilkin istintaq yoxlaması") — az ağır cinayətlər üzrə sadələşdirilmiş prosedurdur və əsasən polis orqanları tərəfindən həyata keçirilir.

İstintaq orqanı cinayət hadisəsi barədə məlumat aldıqda, əvvəlcə cinayət işi başlanması üçün əsasların olub-olmamasını yoxlayır. Əgər kifayət qədər məlumat mövcuddursa, müstəntiq cinayət işi başlanması haqqında qərar qəbul edir və prokurora xəbər verir. Bundan sonra istintaq mərhələsi başlayır.

İstintaq zamanı aşağıdakı prosessual hərəkətlər aparıla bilər:

• hadisə yerinə baxış və maddi sübutların əldə edilməsi;
• şahidlərin, zərərçəkmişlərin və şübhəlilərin dindirilməsi;
• ekspertizaların təyin edilməsi;
• axtarış və müsadirə tədbirlərinin həyata keçirilməsi;
• şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxsin həbsinə dair məhkəməyə vəsatət verilməsi.

Bütün bu hərəkətlər prosessual qanunvericiliyin tələblərinə ciddi əməl edilməklə və çox vaxt məhkəmə nəzarəti altında həyata keçirilir. İş üzrə sübutlar əldə edilib qiymətləndirildikdən sonra müstəntiq ittiham aktı tərtib edir və işi prokurorun təsdiqinə təqdim edir.

Prokuror ittiham aktını təsdiqlədikdən sonra cinayət işi məhkəməyə göndərilir və məhkəmə baxışı mərhələsi başlanır.

Müasir Rusiya cinayət prosesi əvvəlki inkvizisiya tipli məxfi istintaq sistemindən fərqli olaraq qanuniliyə, şəffaflığa, insan hüquqlarına hörmətə və məhkəmə nəzarətinə əsaslanır. Bununla belə, praktikada bəzi hallarda hələ də bürokratik əngəllər və hüquq-mühafizə orqanlarının səlahiyyətlərindən sui-istifadə hallarına dair tənqidlər mövcuddur.

Qərbi Avropa ölkələrində, eləcə də ABŞ və Kanadada istintaq və ilkin tədqiqat mərhələləri bir-birindən ayrılmır və bu cür bölgü praktikada mövcud deyildir.

Bundan əlavə, ABŞ kimi anqlo-sakson hüquq sistemi əsasında fəaliyyət göstərən dövlətlərdə cinayət işləri üzrə nə ilkin istintaq, nə də ilkin tədqiqat aparılır, çünki bu prosedurlar həmin ölkələrin cinayət-prosessual sistemində ümumiyyətlə nəzərdə tutulmamışdır.

ABŞ-də aparılan istintaq fəaliyyəti, mahiyyət etibarilə, Rusiya Federasiyasının Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 144–145-ci maddələrinə müvafiq olaraq cinayət hadisəsi barədə məlumatların yoxlanılması qaydasına oxşayır. Başqa sözlə, ABŞ-də istintaq aparan vəzifəli şəxs konkret bir şəxsin müəyyən cinayəti törətdiyini güman etməyə kifayət qədər əsaslar olduqda, əldə etdiyi materialları prokurora təqdim edir. Prokuror isə bu materiallar əsasında ittihamın irəli sürülüb-sürülməməsi barədə qərar qəbul edir.

Bu proses zamanı sübutların əldə edilməsinə və ya hüquqi baxımdan təsdiqinə yönəlmiş formal-prosessual hərəkətlər həyata keçirilmir.

Anqlo-sakson hüquq sistemi tətbiq olunan ölkələrdə polis və digər hüquq-mühafizə orqanlarının fəaliyyətini əks etdirən xarici detektiv filmlərin və serialların geniş yayılması nəticəsində Rusiyada bu orqanların işi haqqında çoxsaylı stereotiplər formalaşmışdır.

Məsələn, ABŞ-də 1966-cı ildə Ali Məhkəmənin "Miranda — Arizona əleyhinə" qərarına əsasən, polis əməkdaşı saxlanılan şəxsə dərhal onun susmaq hüququ barədə məlumat verməli, həmçinin xəbərdarlıq etməlidir ki, onun polisə verdiyi istənilən ifadə sonrakı məhkəmədə əleyhinə istifadə oluna bilər və saxlanılan şəxs vəkil tutmaq və ya dövlət hesabına təyin edilən müdafiəçi ilə təmin olunmaq hüququna malikdir. Rusiyada isə polis əməkdaşının saxlanılan şəxsə bu cür məlumat verməsi qanunla tələb olunmur.

Rusiya kinematoqrafiyası da xarici analoqlardan birbaşa götürülmüş, çoxlu sayda səhv və qeyri-dəqiqliklərlə zəngindir. Filmlərdə istintaq orqanlarının əməkdaşları ilə digər hüquq-mühafizə orqanlarının işçiləri arasında olan vəzifə fərqləri çox vaxt qeyri-müəyyən şəkildə təqdim olunur. Həmçinin istintaq hərəkətləri ilə operativ-axtarış tədbirləri arasındakı hüquqi fərq adətən nəzərə alınmır.

Ekran əsərlərində tez-tez qanunvericiliyə zidd olan "hüquqi" ifadələr və prosessual səhvlər müşahidə olunur. Müasir cinayət-prosessual hüquqa əsasən, "order" (icazə sənədi) adlanan yeganə rəsmi sənəd — vəkilin müdafiəçi qismində prosesə daxil olmasına əsas verən kiçik kağız şəklində sənəddir. Hazırda prokuror müəyyən prosessual və ya operativ-axtarış hərəkətləri üçün sanksiya vermir; bu cür hərəkətlərin aparılması yalnız məhkəmə qərarı ilə mümkündür.

Filmlərdə rast gəlinən "ehtiyatsızlıqdan adam öldürmə", "cinayət-axtarış istintaqçısı (kriminal polis müstəntiqi)" və bu kimi ifadələr isə qanunvericilikdə mövcud olmayan və kəskin terminoloji səhvlər hesab olunurlar.

• Тимофеев, Александр Георгиевич. Следствие  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.