Cavanşirin heykəli

Tökmə texnikası ilə hazırlanmış heykəl, 35.6 sm hündürlüyə malikdir.^[1] Atlı və at fiquru duzbucaqlı formaya malik, qabartma və oyma naxışlarla bəzədilmiş pyedestal üzərində yerləşdirilmişdir. Büxurdan kimi istifadə edilməsi üçün yaradılmış predmetin sağ arxa tərəfində yerləşən hissəsindəki kiçik qapıdan kömür və ya yandırılmış qoxulu maddə içəri atılır, tüstü isə atın yeli boyunca düzülmüş boşluqlardan və atlının tacındakı kiçik dəliklərdən çıxırmış. Pyedestalın yan divarlarının arxa tərəfində iki ədəd yumru dəlik yeri vardır ki, bu da, ehtimal ki, büxurdanın bir yerə bərkidilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.^[1]

Pyedestalın dar ön lövhəsində qabartma naxış formasında iki ədəd heraldik duruşlu şir, onların altında isə qaçan oğlaq təsviri vardır. Pyedestalın yan divarları oyma naxışlarla bəzədilmişdir: bir tərəfdə çiçəklər və salxımlarla bəzədilmiş qıvrım tənək, tənək altında tülkü və fil, digər tərəfdə isə xəncər və qalxanla silahlanmış ovçu və onun üstünə atılan şir, fonda şərti peyzaj və digər tərəfdəki kimi tənək göstərilir.^[4]

Heykəlcikdə təsvir edilmiş personajın identikləşdirilməsi məsələsi, şərqşünas və albanşünas alimlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Əsəri tədqiq və təhlil etmiş K. Trever yazır ki, ilkin təəssürata görə, qarşımızda Sasani hökmdarının fiqurunun olduğunu düşünə bilərik; dişli tac, boyunbağı və sırğalar, sağ qabaq ayağını qaldırmış atın ağır formaları, falerlər, dekorativ lövhəciklər və lentlərlə bəzədilmiş zəngin yəhər-qayış kimi detallar təsvirin məhz Sasani hökmdarına aid olduğunu göstərir. Lakin, heykələ və onun ayrıca detallarına diqqətlə baxdıqda bir sıra suallar ortaya çıxır.^[1] İlk növbədə, atlı fiqurunun nisbətləri təəccüb doğurur: səthi və qeyri-təbii hərəkət formasında təsvir edilmiş, başla müqayisədə qeyri-adi dərəcədə kiçik bədən, hündür çəkmə geyindirilmiş və atın gövdəsi ilə birləşik olan qısa və kiçik ayaqlar, Sasani hökmdarlarının təsvirləri üçün xarakterik olan əl hərəkətlərindən ciddi şəkildə fərqlənən, qeyri-təbii hərəkət fomasında yanlara açılmış və atəş açdığını düşünməyə imkan verməyən əl hərəkəti təcrübəli izləyicinin diqqətini çəkir.^[5]

Atlı fiqurunun geyimləri də qeyri-adidir: çəkmənin içinə keçirilmiş qısa, dar şalvar və bədənə kip oturmuş kaftan. Sasani hökmdarlarının ənənəvi təsvirlərində gördüyümüz yanlara açılan sıx sat və tellərin əksinə, atlının saçları başının ətrafında səliqə ilə yığılmışdır. Medalyon və buna bənzər ənənəvi Sasani parça naxışları yerinə, atlının paltarları iri çiçəkli tənək və salxım naxışları ilə bəzədilmişdir.^[5] Sasani şahlarının sırğaları bir-birinə keçirilmiş iki halqadan təşkil olunur; daha böyük halqa, üstdəki kiçik halqadan asılır, kiçik halqadan sallanan iki damcıvari asqı isə mirvari və ya daş-qaşı göstərir.^[5]

Atlının saqqal və bığının olmaması da diqqətçəkən detaldır; belə ki, bütün Sasani hökmdarları xatirə əşyaları və sikkələrdə saqqal və bığlı təsvir edilmişlər. Atın təsviri Sasani tipinə yaxın olsa da, burda da fərqlər görünməkdədir: at ayaqlarının qısa və ağır formaları, sənətkar tərəfindən pəncələrin funksional xüsusiyyətlərinin düzgün anlaşılmamasını qeyd etmək olar.^[6] Görünən odur ki, sənətkar at dekorlarının funksional xüsusiyyətləri ilə də yaxşı tanış olmamışdır; məsələn, sanki atın tellərinin altından başlayaraq boğazının altına doğru uzanan muncuq sırası bu cür dekorlardandır.^[6] K. Trever əsərin analizi ilə bağlı fikirlərini yekunlaşdıraraq belə qərara gəlir ki, “Bütün bu qeyd edilən məqamlar, at üzərində təsvir edilmiş atlının Sasani hökmdarı yox, Sasani tacına bənzər tac daşıyan başqa bir ölkənin hökmdarı olduğunu demək olar. Bəs bu atlı, gənclik illərini Sasani sarayında keçirən və sonradan Sasani hökmdarları ilə əlaqəsini itirməmiş, sarayının dəbdəbəli təsviri Moisey Kalankatlının əsərində yer almış Cavanşir ola bilərmi? ”^[6]

Cavanşirin hakimiyyət dövrünü təsvir edərkən Moisey Kalankatlı, ərəblərə qarşı döyüşdə uğurla iştirakına görə, sonuncu Sasani hökmdarı III Yezdəgirdin “onu hər kəsdən daha şanla qəbul etdiyini: qızıl kəmərlə şərəfləndirildiyini, boğazına mirvarilər taxıldığını, belinə qılınc taxıldığını, qollarına qolbağlar, başına isə tac qoyulduğu, ... qızılı naxışlı ipək parçadan paltar geyindirildi”yini qeyd edir.^[7] Büxurdanın təsvirindəki gənc atlı da bir neçə sıra mirvari boyunbağı taxıb, qollarında bilərziklər, başında tac və tikmə naxışlı paltar Kalankatlının təsviri ilə üst-üstə düşür. Yalnız hökmdarın əllərində nə tutduğu bəlli deyil: lakin, bir əlində topuz tutduğunu təsəvvür edə bilərik ki, bu da Sasani hökmdarlaraının təsvirlərində rastaşılan hal deyil.^[8]

Moisey Kalankatlı məlumat verir ki, hökmdar xoşniyyətliyini göstərən hədiyyələrlə yanaşı, Yezdəgerd Cavanşirə “sərkərdə statusuna uyğun olaraq, bayraq, trubalar, iki qızıl nizə və qızılı relyeflərlə bəzədilmiş qalxan verilmişdi və bu hədiyyələr onun hökmdar keçidi zamanı önündə aparılırdı.” ^[9] K. Trever bildirir ki, hökmdarın sağ əlində qalxan, sol əlində isə qızıl nizə tutduğunu təsvir etsək, o zaman sənətkarın nəyə görə bu əl vəziyyətini seçdiyini anlamaq olar.^[10]

Heykəlin məhz Cavanşiri təsvir etdiyi fikrinin xeyrinə daha bir dəstək kimi, K. Trever, pyedestalın yan tərəfində tənəklər arasında fil fiqurunun təsvirini göstərir.^[10] Moisey Kalankatlı bildirir ki, xəlifə, “Hindistandan gətirilmiş və yaxşı təlim keçmiş fili, hörmət əlaməti olaraq Cavanşirə bağışlamışdı və bu fil, hökmdar sarayının bəzəyinə çevrilmişdi.”^[11] K. Treverin fikrincə, tarixçini heyran qoyan bu vəhşi heyvan, eyni dərəcədə hökmdarın fiqurunu yaradan sənətkarın təxəyyülünə də təsir edə bilər və onu hökmdarın ayaqları altında həmin vəhşi heyvanı təsvir etməyə həvəsləndirə bilərdi.^[10] Pyedestalın önündə heraldik pozada təsvir edilmiş iki şir fiquru və qaçan oğlağı isə Cavanşirin gerbi kimi qəbul etmək olar, çünki hökmdarın adı İran dillərindən tərcümədə məhz “gənc şir” anlamını verir.^[10]

K. Treverin fikrincə, heykəlin məhz Cavanşiri təsvir etməsi fikrinin xeyrinə olan daha bir fakt isə, əsərin stilistik baxımdan aid edildiyi VII əsrdə Qafqaz hökmdarları arasında Sasanilər tərəfindən bağışlanmış tac daşıyan ikinci bir hökmdar olmamışdır.^[10]

Leonid Bretanitskiy və Boris Veymarnın ortaq müəllifi olduğu “IV-XVII əsrlər Azərbaycan incəsənəti” adlı monumental əsərdə qeyd edilir ki, “Bənzərsiz təfsir edilmiş obrazın mübahisəsiz fərdiliyi bizə belə güman etməyə imkan verir ki, bu, Moisey Kalankatlının yazdığı “Aqvanların tarixi”ndən məlum olan Albaniya hökmdarı Cavanşirin obrazıdır.”^[12]

Arxeoloq Q. Əhmədov da, K. Treverin fikri ilə razılaşaraq qeyd edir ki, “Cavanşirin başındakı tac, qulağındakı sırğa və əynindəki gözəl paltar vaxtilə ona Sasani hökmdarları tərəfindən bəxş edilmişdir”^[13]

Sənətşünas-alim Rasim Əfəndi “Azərbaycan incəsənəti” adlı əsərində heykəlin məhz Qafqaz Albaniyası hökmdarı Cavanşiri təsvir etdiyi fikri ilə razılaşaraq qeyd edir ki, “heykəlin altlığında olan aslan təsvirləri Cavanşirin hərbi bayrağındakı surətlərə işarədir.”^[14]

2004-cü ildə Bakı şəhərindəki Cavanşir körpüsü heykəlin 246 ədəd nüsxəsi ilə bəzədilmişdir.^[15]

• Тревер, Камилла. Очерки по истории и культуре кавказской Албании IV в. до н. э. — VII в. н. э. М.—Л.: Издательство Академии наук СССР. 1959. (#accessdate_missing_url)

• Qafqaz Albaniyasının incəsənəti