Cəlaləddin Yəzdi

Cəlaləddin Məhəmməd Münəccim Yəzdi Şah I Abbas dövrünün məşhur münəccim və tarixçilərindən biridir. Yəzddə doğulduğu ehtimal edilən Cəlaləddin Məhəmməd Yəzdi nəcabətli bir ailədən idi; lakin onun doğum tarixi məlum deyil. Mənbələrə görə, Cəlaləddin Yəzdinin ölümündən sonra iki oğlu sağ qalmışdır. Oğullarından biri — Kəmal Yəzdi, şah I Abbasın hakimiyyətinin son illərində saray münəccimi vəzifəsini icra etmiş və bu vəzifəni şah II Abbasın (1642–1666) hakimiyyət dövrünə qədər davam etdirmişdir. Seyidağa Onullahi onun haqqında belə yazırdı:

“Yəzdi ilə bir dövrdə yaşamış İsgəndər Münşi onun I Şah Abbasın baş münəccimi olduğunu göstərir. Haqqında söhbət etdiyimiz Yəzdinin oğlu Kamal “Zübdət-üt-təvarix” adlı əsərində atasını sadəcə Cəlal Münəccim adlandırmış, Kamalın oğlu və Yəzdinin nəvəsi də eyni ilə babasının adını daşımışdır. Onun da əsəri “Tarixi-Abbasi” adlanmışdır. Buna görə də heç təsadüfi deyil ki, çox tarixçilər baba ilə nəvəni və onların əsərlərini qarışdırmışlar”.^[2]

XVII əsrin fransız səyyahı Tavernye baş münəccimləri dövrün hökmdarlarının ən yaxşı məsləhətçiləri olduğunu qeyd etmişdir. Dini münasibətlər, sülh və ya müharibə, hərbi taktika, qala salınması və sair bu kimi mühüm işlər haqqında şahın rəyi əsasında münəccimbaşı hökm verirdi. Sadə dillə desək, şah öz fikrini münəccimbaşıya dedizdirirdi. Azərbaycanın böyük mütəfəkkiri M. F. Axundov İsgəndər Münşinin “Tarixi-alami- arayi- Abbasi” əsərindən götürülmüş faktlar əsasında yazdığı “Aldanmış Kəvakib” və ya “Hekayəti Yusif Şah” adlı məhşur satirik əsərində Yusif Sərracın başına gələn əhvalatlarda Münəccimbaşı Cəlaləddin Məhəmməd Yəzdinin tarixi rolunu çox şişirtmişdir. Halbuki Yusif Sərracın üç gün şah olub sonra öldürülməsi tarixi həqiqət olaraq I Şah Abbasın göstərişi ilə həyata keçirilmişdir. Cəlaləddin isə I Şah Abbasın əmrinin həyata keçirilməsində münəccim rolunu oynamışdır. Təbrizi osmanlılardan geri almaq üçün yürüşə çıxmaq istəyən I Şah Abbasın fikrini ifadə edən Münəccimbaşı hərəkət vaxtını təyin edir (16.VIII.1603). Dövlət əhəmiyyətli tikililərin yerinin təyin edilməsi, eləcədə təmir olunmasının vaxtı da Münəccimbaşının göstərişi ilə həyata keçirlirdi. Hətta iş o yerə çatmışdı ki, xarici səfir və səyyahların I Şah Abbas ilə görüşü də Cəlaləddin Məhəmməd Münəccim Yəzdinin məsləhəti ilə olurdu. Lakin bütün bunlar heç də münəccimbaşının yüksək mövqe tutması ilə izah olunmur, əksinə şah öz demək istədiyini münəccim vasitəsilə deyirdi. Bu mahir bir diplomatik taktika idi. 1618-ci il yanvarın 4-də, Mazandaranda, I Şah Abbasın görüşünə gəlmiş İtaliya səfiri Pyetro Della Vallenin şah tərəfindən qəbulu Cəlaləddin Məhəmməd Münəccim Yəzdinin məsləhəti ilə təxirə salınmışdı. Bu barədə Petro Della Vallen belə yazırdı: “Güman edirəm ki, şah məni o günlərdə qəbul etməmək üçün münəccimbaşının hökmünü bəhanə gətirmişdir... şah əcnəbiləri asanlıqla qəbul etmirdi. Xüsusilə bir müddət onları intizarda saxlayırdı ki, məqsəd və əhvalını ətraflı öyrənib yoxlasın....” ^[2]

Onun əsas əsəri olan Ruznamə-ye Molla Cəlal (başqa adı ilə Tarix-e Abbasi) 1576–1611-ci illəri əhatə edir və Səfəvi dövlətinin bu dövrdəki siyasi-tarixi hadisələrinə dair dəyərli məlumat mənbəyi hesab olunur. Salnamə şah I Təhmasibin (1524–1576) hakimiyyətinin son ilindən başlayaraq, şah I Abbasın (Abbas Böyük; 1587–1629) hakimiyyətinin sonrakı onilliklərinə qədər olan dövrü təsvir edir. Əsərin nə vaxt yazılması haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Bu əsər müəllifin 1619-cu ildə vəfat etdiyini nəzərə alsaq XVII əsrin ilk onilliyində yazıldığını ehtimal etmək olar. Yəzdinin I Şah Abbasın yanında münəccim kimi işlədiyini 1587-ci ildən qəbul etsək, deməli “Tarixi-Abbasi” əsərinin müəllifi ölümünə qədər (1618/19) 29 il I Şah Abbasın baş münəccimi olmuşdur. “Tarixi-Abbasi” əsəri salnamə tipli əsərdir. Bu əsər Qafqaz və Orta Şərqin tarixini öyrənmək üçün mühüm mənbədir. Müəllif təsvir etdiyi hadisələrin əksəriyyətinin müşahidəçisi və iştirakçısı olduğu üçün, əsər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Əsərdə Təbriz, Naxçıvan, Gəncə, Dərbənd, Şamaxı və Bakının osmanlı işğalından azad edilməsi uğrunda gedən müharibələrin şərhi daha konkret və ətraflıdır. Yəzdi 1603-cü il hadisələrindən danışarkən Azərbaycanda olan qalaların açarının I Şah Abbasa verildiyini qeyd edir. Bu qalalar aşağadakılardır: Təbriz, Xoy, Marağa, Ordubad, Naxçıvan, Əlincə, Mərənd və s. bundan başqa, Şimali Azərbaycanda - Dərbənd, Bakı, Ağdaş, Qəbələ, Ağsu, Salyan, Ərəş, Şəki, Tovuz və s. qalaların da adları çəkilir. Məhz bu əsərdən bəlli olur ki, XVI əsrin sonu XVII əsrin əvvəllərində Salyan qalası mövcud olmuşdur. Əsərdə Bakı, Gəncə qalalarının bərpa edilməsindən, Cəlalilər hərəkatından ətraflı məlumat verilməklə yanaşı, görkəmli dövlət xadimi, tarixçi və şair Hatəm bəy Ordubadi haqqında da qiymətli məlumatlar verilir. Bu mənbənin əsas cəhəti odur ki, başqa əsərlərdə olmayan məlumatlar çox dəqiqliklə verilir.

Ruznamə-ye Molla Cəlal əsərindən əlavə, o, iki başqa əsərin də müəllifidir — Töftətül münəccimin (“Münəccimlər üçün töhfə”) və Töhfe-yi xani (“Xana təqdim edilən hədiyyə”).

Onun əsərləri Səfəvilər dövrü elmi düşüncəsinin, xüsusilə astrologiya və tarixi salnaməçilik ənənələrinin inkişafını öyrənmək baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.^[1][2]