Cəəd İbn Dirhəm, Əl Cəəd İbn Dirhəm (الجعد بن درهم) (666, Xorasan – 14 oktyabr 742, Kufə) — VIII əsr mütəkəllimi. İslamda Cəbriti cərayanının ilk nümayəndəsi. Cəhm ibn Səfvanın müəllimi. Məhs Cəhm ibn Səfvan sonradan Cehmiliyin əsasənı qoymuş. Doğulduğu yer (Hərran, yaxud Xorasan). Uzun müddət Dəməşqdə yaşamışdır.
| Cəəd İbn Dirhəm | |
|---|---|
| ərəb. الجعد بن درهم | |
| Doğum tarixi | 666 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 14 oktyabr 742 |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | başın kəsilməsi |
| Əsas maraqları | kəlam |
Xorasanda anadan olan Cəəd İbn Dirhəm Banu Mərvan nəslindən idi. Sonradan Dəməşqə köçmüş. İbn Asakir və başqa tarixçilərin fikirlərinə görə Cəəd İbn Dirhəmin dünya görşünün formalaşmasında Bayan İbn Samaanın rolu böyük olmuş. İbn Samaan isə Talutun tələbəsi olmuş.
Dəmşqə gəldikdən sonra Cəəd İbn Dirhəm ilk dəfə olaraq Quranın əzəli olmaması ilə bağlı eretik fikirlərini bəyan etməyə başlamış. Əməvilərin təziqindən qorxaraq o məcburən Nəcəfə gəlmiş. Cəəd İbn Dirhəm gəncliyində Vəhb ibn Münəbbihdən dərs almış, sonuncu Əməvi xəlifəsi Mərvan ibn Məhəmmədin tərbiyəçisi və müəllimi olmuşdur. Bəsrə, Kufə və başqa şəhərləri gəzərək fikirlərini yaymışdır. Kufədə Cəhm ibn Səfvanla görüşmüş, onun formalaşmasına ciddi təsir göstərmişdir. Kufədə (Nəcəf) o çox sərbəst qala bilmədi. Hakim ideologiya ilə uzlaşmayan fikirlərinə görə bir müddət həbsdə olmuşdur. 724-cü ildə, Qurban Bayramı günü məscid minbərinin dibində xəlifə Hişam ibn Əbdülməlikin göstərişi ilə edam edilmişdir. Edamda Əməvilərin İraqda nümayəndəsi olan Xalid Əl Kəsri belə bir nitq söyləmiş:
— Məlumat Buxari, Beyhəqi və İbn Asakirin yazılarından götürülüb
Cəəd İbn Dirhəmin görüşlərini dörd müddəa səciyyələndirir: 1) kainat “cövhərlər” (substansiyalar) və “ərəzlər”dən (aksidensiyalardan) ibarətdir. Bunlar “hadis” (sonradan yaradılmış) olduğundan kainat bütövlükdə hadisdir; 2) Allahın öz “zat”ından (substansiyasından) başqa heç bir “qədim” (yaradılmamış, əzəli) “sifəti” (atributu) yoxdur; 3) Quran əzəli deyil, sonradan yaradılmışdır; 4) insan öz hərəkətlərində tam iradə azadlığına malikdir. Cəəd İbn Dirhəm islam dünyasında qədəriyyə (qədərilər) haqqında fikir yürütmüş ilk mütəkəllimlərdən biridir. Mötəzilə bir sıra məsələlərdə Cəəd İbn Dirhəmin fikirlərinin davamı hesab olunur.
- Ибн Касир. Начало и конец (البداية والنهاية) Биография аль-Джаада ибн Дирхама.
- Cəəd İbn Dirhəm // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 5-ci cild: Brüssel – Çimli-podzol torpaqlar (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2014. səh. 248. ISBN 978-9952-441-10-9.