Buddalıq

Buddlıq əzabın aradan qaldırılması yolunu dərk edib,^[4] insanı yenidən doğuluşun bağlayan qandallardan, maneələrdən, təhrif olunmuş qavrayış və təfəkkürdən azad edən doğru yolu tapmış varlığın “artıq öyrəniləsi heç nə qalmayan” mərhələsinə çatması deməkdir.^[5][6][7]

Buddizm əsasən oyanış və maariflənməyə (bodhi), nirvanaya (“sönmə”) və xilasa (vimokşa) yönəlmişdir. Məqsəd hissli varlıqların samsara — məcburi doğuluş, ölüm və yenidən doğuluş dövrü içində əzab doğuran bütün səbəblərdən etik davranış, meditativ vərdiş və mənəvi müdriklikdən ibarət üçqat təlim vasitəsilə xilas olmaqdır. Klassik Hindistan buddizmi insanın etik qaydalara riayət, meditasiya, ibadət və digər mənəvi təcrübələr vasitəsilə özünü mənəvi tərbiyə etməsinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Buddist sxolastik ənənəsinə görə, xilas, zəruri keyfiyyətlər (dharmata) yetişdirildikdə və şüur qandallara, maneələrə, yaramaz mənəvi hallar yaradan çirklənmələrə bağlılıqdan tam təmizləndikdə mümkün olur.^[8]

Buddhalığın mahiyyəti, universallığı və ona çatma yolları müxtəlif buddist məktəblərdə geniş mənada fərqli izah olunur. Asketik təcrübələrin zəruriliyi barədə fikirlər də geniş spektr təşkil edir: bəzi məktəblərdə bu ümumiyyətlə tələb edilmir, digərlərində isə mütləq şərtdir. Mahayana buddizmində buddhalıq ümumməqsəd sayılır; bütün mahayanistlər sonda bütün hissli varlıqların xeyrinə onları azad etmək üçün Buddha olmağı hədəfləyirlər. Mahayana məktəblərinin əksəriyyəti bodhisattva idealını qəbul etsə də — yəni buddhalığa çatmağın ölçüyəgəlməz çoxsaylı dövrlər tələb etməsini — bütün məktəblər hər kəsin Buddha ola biləcəyini və ya bu yolun mütləq sonsuz dövrlər çəkməli olduğunu qəbul etmir.^[3]

Terevada buddizmində Budda o kəsdir ki, oyanış və maariflənməyə (bodhi) öz səyləri və şəxsi idrakı ilə dharmanı ona göstərən müəllim olmadan çatır. Samyaksambuddha (hərf. "tam və mükəmməl Budda") — Dörd uca həqiqəti və Uca səkkizqat yolu özbaşına yenidən kəşf edən və oyanışdan sonra başqalarına öyrədən Buddanı ifadə edir. Pratyekabuddhanın hərf. "tənha Budda") da eyni şəkildə nirvanaya öz səyi ilə çatmağına baxmayaraq, o, dharmanı başqalarına öyrətmək iqtidarında deyil və ya bunu etmir. Arhat (hərf. "müqəddəs") nirvanaya çatmaq üçün Buddanın təlimlərinə ehtiyac duyur və nirvanaya çatdıqdan sonra dharmanı təbliğ edə bilər.^[9] Therevada ədəbiyyatında bəzi hallarda Nirvanaya çatan hər bir şəxs üçün "Buddha" termini işlənərək şravakabuddha, yəni Buddanın təlimlərinə əsaslanaraq nirvanaya çatan arhat ifadəsi istifadə edilir.^[10]

Mahayana buddizmində Budda bütün bilik və qüdrətə sahib, transsendental, əbədi ömürlü, maarif nuruyla kainatı bürüyən varlıq kimi təsvir edilir.^[11][12] Bu təsvirlər "Avatamsaka sutrası" kimi çoxsaylı Mahayana mətnlərində mövcuddur.^[12] Mahayana buddologiyası Buddhanı əsasən üç bədən (trikaya) doktrinası çərçivəsində izah edir.^[13] Bu çərçivədə tarixi Budda və ya insan kimi görünüb dünyada təzahür edən digər Buddalar nirmanakaya, yəni "sehrli çevrilmə bədəni" kimi anlaşılır. Əsl, ali Buddha dharmakaya — ali reallıq bədəni sayılır. Mahayananın əsas traktatlarından olan "Ratnaqotravibhaqa" Buddanı “qeyri-mürəkkəb və spontan Dharmakaya”, həmçinin “öz-özünə maariflənmiş, özündən-yaranan müdriklik, mərhəmət və başqalarının xeyri üçün qüdrət” kimi tərif edir. Bu ali oyanış reallığı Mahayana məktəblərində müxtəlif şəkildə izah və şərh olunur.^[14]

1. ↑ buddhatva, बुद्धत्व. Spoken Sanskrit Dictionary Arxivləşdirilib 2017-01-02 at the Wayback Machine. (accessed: January 10, 2016)
2. ↑ Buswell, 2004. səh. 71
3. ↑ ^{1 2} Gethin, Rupert. The foundations of Buddhism (1st publ. paperback). Oxford [England]: Oxford University Press. 1998. 224–234. ISBN 0-19-289223-1.
4. ↑ Gethin, Rupert. The foundations of Buddhism (1. publ. paperback). Oxford [England]: Oxford University Press. 1998. səh. 32. ISBN 0-19-289223-1.
5. ↑ Keown, Damien; Prebish, Charles S. Encyclopedia of Buddhism. Routledge. 2013. səh. 90. ISBN 978-1-136-98588-1. 11 yanvar 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 may 2016.
6. ↑ Karma-raṅ-byuṅ-kun-khyab-phrin-las, Rinpoche. The Dharma: That Illuminates All Beings Impartially Like the Light of the Sun and Moon. State University of New York Press. 1986. 32–33. ISBN 978-0-88706-156-1.; Quote: "There are various ways of examining the Complete Path. For example, we can speak of Five Paths constituting its different levels: the Path of Accumulation, the Path of Application, the Path of Seeing, the Path of Meditation and the Path of No More Learning, or Buddhahood."
7. ↑ Buswell, Robert E.; Gimello, Robert M. Paths to Liberation: The Mārga and Its Transformations in Buddhist Thought (ingilis). University of Hawaii Press. 1992. 204. ISBN 978-0-8248-1253-9. 5 mart 2021 tarixində arxivləşdirilib.
8. ↑ Brunnhölzl, Karl. The Center of the Sunlit Sky: Madhyamaka in the Kagyü Tradition. Nitartha Institute Series. Snow Lion. 2004. səh. 131. ISBN 978-1559392181.
9. ↑ Snelling, John (1987), The Buddhist handbook. A Complete Guide to Buddhist Teaching and Practice. London: Century Paperbacks. p. 81
10. ↑ Udana Commentary. Translation Peter Masefield, volume I, 1994. Pali Text Society. p. 94.
11. ↑ Williams, Paul (2008). Mahāyāna Buddhism: The Doctrinal Foundations. p. 122.
12. ↑ ^{1 2} Hamar, Imre (2007). "The Manifestation of the Absolute in the Phenomenal World: Nature Origination in Huayan Exegesis". Bulletin de l'École Française d'Extrême-Orient. 94: 229–250. DOI:10.3406/befeo.2007.6070.
13. ↑ Snelling, John (1987), The Buddhist handbook. A Complete Guide to Buddhist Teaching and Practice, p. 100. London: Century Paperbacks
14. ↑ Hookham, S. K. (1991), The Buddha within: Tathagatagarbha doctrine according to the Shentong interpretation of the Ratnagotravibhaga, Albany, NY: State University of New York Press, pp. 186–190, ISBN 978-0-7914-0358-7.