Boğazköy arxivi — Hett dövlətinin paytaxtı Hattuşaş şəhərinin (indiki Türkiyədə Boğazköy) ərazisində tapılmış mətnlər toplusudur. Arxeoloqların qazıntıları zamanı eramızdan əvvəl II minilliyə aid[1] 14 mindən çox gil lövhə üzərində mixi yazılı mətn aşkar edilmişdir. Bu arxiv ən qədim dövlət (kral) arxivlərindən biridir və Hett dövlətinə və onun sakinlərinə dair ən dolğun məlumatları təqdim edir.
Boğazköy arxivinin kəşfi 1906-cı ildə baş vermişdir; Alman Şərq Cəmiyyəti Boğazköyə xüsusi arxeoloji ekspedisiya göndərmiş və ekspedisiyaya Hugo Vinkler rəhbərlik etmişdir[2]. H. Vinkler qazıntıları barədə ilkin məlumatı 1907-ci ildə nəşr etmişdir. Ondan əvvəl isə 1891-ci ildə tapılmış zəngin Amarna arxivi hettologiya baxımından ən əhəmiyyətli kəşf sayılırdı; həmin arxivdə hattilərin hökmdarlarının yazışmaları da daxil olmaqla çoxlu mixi yazılı gil lövhələr tapılmışdı[2].
Hattuşaşdan tapılmış mixi yazılı mətnlər aşağıdakı səkkiz dildə yazılmışdır:
- Het dili — arxivdəki mətnlərin böyük əksəriyyəti bu dildədir;
- Akkad dili — Babil və Asuriya semit dillərindən biri (hittlər ona Babil dili deyirdilər);
- Luvi dili — hitt dili ilə yaxın qohumluqda olan dil;
- Palay dili — hind-avropa dilidir, lakin haqqında az məlumdur, çünki yalnız bir tanrının ibadətində istifadə olunub — Tsiparva;
- Hatt dili — bu dildə yazılmış mətnlərin əvvəlində "hattili" sözü qeyd olunurdu;
- Xurri dili — şumer epikası "Gilqameş"in tərcümə parçaları və s.;
- Mitanni ariya dili — mətnlərdə ayrı-ayrı sözlər (qlossalar);
- İeroglifli luviy dili (digər adı ilə "ieroglifli hitt dili" və ya "tabal dili").
Boğazköy arxivi 1965-ci ildən etibarən akademik “Studien zu den Bogazkoy-Texten” layihəsi çərçivəsində nəşr olunur. Arxivdə kral salnamələri, xronikalar, fərmanlar, müqavilələr, kral siyahıları, diplomatik yazışmalar, ianə və mülk sənədləri, qanun məcəllələri, məhkəmə protokolları, mifoloji və dini mətnlər, astroloji proqnozlar, şumer-akkad-hitt dillərində lüğətlər, atçılıq sənətinə dair əsərlər və sair materiallar yer alır[1].
Şifrəsi açılmış mətnlərin böyük hissəsi yeni hitt dövrünə (e.ə. XIV–XIII əsrlər) aiddir, lakin aralarında daha qədim – e.ə. XVII–XVI əsrlərə aid mətnlər də mövcuddur[1].
Boğazköy arxivinin kəşfi, tapılmış lövhələrdəki naməlum dilin deşifrə olunması istiqamətində sistemli işin başlanğıcını qoydu. Bu iş 1915-ci ildə Bedřix Hroznının kəşfi ilə uğurla tamamlandı — o, bu dilin hind-Avropa mənşəli olduğunu sübut etdi və onu "hitt dili" adlandırdı[2].
Bu arxiv həmçinin geniş xurri ədəbiyyatının tədqiqi, eləcə də hittlərin xurrilərlə olan əlaqələri tarixinin öyrənilməsi üçün əsas mənbə rolunu oynadı[3].
- ↑ 1 2 3 // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
- ↑ 1 2 3 "Менабде Э. А. Хеттское общество". 2013-06-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-06-19.
- ↑ "Г. Г. Гиоргадзе. Хетты и хурриты по древнехеттским текстам. Вестник древней истории, № 1, 1969 г." 2012-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-06-19.