Boçkai üsyanı — Transilvaniya zadəganı və knyazı İştvan Boçkainin (mac. István Bocskai) rəhbərliyi ilə Habsburq monarxiyasının Macarıstandakı mərkəzləşdirici və katolikləşdirici siyasətinə qarşı baş vermiş silahlı üsyan.[1] Bu üsyan Macarıstan və Transilvaniyada dini azadlıqların və yerli zadəgan hüquqlarının qorunması məqsədilə aparılmış və Vyana müqaviləsi (1606) ilə nəticələnmişdir.[2]
| Boçkai üsyanı | |||
|---|---|---|---|
| Uzun Türk Müharibəsi və Avropadakı din müharibələri | |||
 | |||
| Tarix |
28 sentyabr 1604 – 23 iyun 1606 (1 il, 8 ay, 3 həftə və 5 gün) |
||
| Yeri | Transilvaniya | ||
| Nəticəsi | Vyana müqaviləsi (1606) | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
|
|
|||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
_(14th_century).svg){kind=small}
.svg){kind=icon}
II Rudolf protestantları təqib edirdi və varlı macar zadəganları xəyanətdə yalan yerə ittiham olunmuşdu. Boçkai üsyanı təşkil etdiyi zaman macar hərbi hayduklarını qoşulmağa inandırdı, nəticədə imperiya qoşunlarını və xarici muzdlu əsgərləri məğlub etməyi bacardı. Macar zadəganları, əsgərlər və kəndlilər (azlıqlar da daxil olmaqla) Boçkainin hayduk ordusuna qoşuldular. Onu Osmanlı imperiyası, Krım xanlığı, Moldaviya və Transilvaniya dəstəkləsə də, o, osmanlıların Vyananı mühasirəyə almasının qarşısını almışdır. Boçkai Transilvaniya və Macarıstanın knyazı elan olunmuşdur, lakin Habsburq monarxiyası və Osmanlı imperiyasına qarşı tam macar müstəqilliyinin mümkün olmadığını qəbul edirdi. O, tərəfdarları üçün siyasi yol açmışdır: müstəqil Transilvaniyanın qorunması və Macarıstanın birləşməsi üçün potensial baza kimi saxlanılması.
Boçkai üsyanı Macarıstanda və Transilvaniyada dini tolerantlıq və zadəgan muxtariyyətinin müdafiəsi baxımından mühüm hadisə sayılır. Bu üsyan Habsburqların Macarıstanda mərkəzləşdirici siyasət aparmaq imkanlarını zəiflətdi və protestant cərəyanların qorunmasına töhfə verdi. Eyni zamanda, bu üsyan gələcəkdəki kuruts üsyanlarının (XVII–XVIII əsr) ideoloji və siyasi əsasını təşkil etmişdir.[3]
XVI əsrin ikinci yarısında Macarıstan torpaqları üç yerə bölünmüşdü:[4] Kral Macarıstanı – Habsburqların nəzarətində, Osmanlı Macarıstanı – Osmanlıların birbaşa idarə etdiyi ərazilər,[5] Transilvaniya knyazlığı – Osmanlıya vassal, lakin daxili muxtariyyətə malik dövlət. Bu bölgü Habsburq və Osmanlı imperiyaları arasında daimi müharibələrə səbəb olurdu. Xüsusilə Uzun Türk müharibəsi (1593–1606) dövründə Habsburq orduları Macarıstan və Transilvaniya ərazilərində ciddi dağıntılar törətmişdi.[6]
Habsburq imperatoru II Rudolf (r. 1576–1612) Katolik İslahatı çərçivəsində Macarıstanda protestantlara qarşı təzyiqləri artırmış, Transilvaniya və Şərqi Macarıstandakı protestant zadəganları və kəndlilər mərkəzi hakimiyyət tərəfindən sıxışdırılmışdır.[7] Vergilərin artırılması və zadəganların siyasi hüquqlarının məhdudlaşdırılması da narazılıqları artırmışdı.[8]
1604-cü ildə Boçkai öz ordusunu toplamağa başlamışdır.[9] Onun qüvvələrinə çoxlu sayda protestant zadəgan, kəndli və keçmiş Osmanlı vassalları qoşulmuşdur.[10] Boçkai həm də hayduk adlanan silahlı kəndli döyüşçüləri ətrafında toplamışdır və qısa müddət ərzində Macarıstanın şərq hissəsinə nəzarət etməyə başlamışdır. Boçkai Osmanlılarla diplomatik əlaqə quraraq onların siyasi dəstəyini almışdır.[11][12] Osmanlılar Boçkaini Transilvaniya knyazı və Macarıstan kralı kimi tanımışdır. Bu, Habsburqlar üçün ciddi təhdid olmuşdur.[13]
| Dini təzyiqlər | Sosial və iqtisadi narazılıqlar | Siyasi səbəblər |
|---|---|---|
| Protestant əhalinin, xüsusilə kalvinistlərin katolikləşdirilməsi siyasəti | Uzunmüddətli müharibələrin fəsadları: kənd təsərrüfatının dağılması, ağır vergilər[14] | Transilvaniya və Şərqi Macarıstan zadəganlarının öz muxtariyyətlərini və xüsusi hüquqlarını qorumaq istəyi |
| Kilsələrin müsadirə olunması və katolik rahiblərə verilməsi | Habsburq ordusunun yerli əhalidən ərzaq və sığınacaq tələbi | Habsburqların mərkəzləşdirici siyasətinə qarşı müqavimət[15] |
| Dini azadlıqların məhdudlaşdırılması [16] | Zabit və əsgərlərin kəndlilərə qarşı zorakılığı | Boçkainin imperator tərəfindən xəyanətdə ittiham olunaraq mülklərindən məhrum edilməsi |
1606-cı ildə Habsburqlar Boçkai ilə danışıqlara məcbur oldular. Nəticədə Vyana müqaviləsi imzalandı. Bu müqaviləyə əsasən:[17][18]
- Protestantlara dini azadlıq verildi
- Zadəganların hüquqları və mülkiyyətləri bərpa olundu
- Boçkai Transilvaniyanın və Şərqi Macarıstanın knyazı kimi tanındı
- Habsburq məmurlarının bölgəyə müdaxiləsi məhdudlaşdırıldı
Eyni ildə Habsburqlarla Osmanlılar arasında Jitvatorok müqaviləsi də bağlanaraq Uzun Türk Müharibəsinə son qoyuldu.[19][20]
- ↑ Finkel, Caroline (1988). The Administration of Warfare: The Ottoman Military Campaigns in Hungary, 1593-1606. Vienna: VWGÖ. ISBN 3-85369-708-9
- ↑ "Zsigmond Báthori, Michael the Brave, and Giorgio Basta".
- ↑ Acsady, Ignacz: Magyarország három részre oszlásának története (1526–1608)[History of Hungary 1526-1608.]In: Szilagyi, Sándor [editor] :A magyar nemzet története[History of the Hungarian nation] Ötödikik köteyvFifth S voluok] Budapest.1898. Atheneu http://mek.oszk.hu/00800/00893/html/
- ↑ Szádeczky Kardoss, Lajos:Erdély és Mihály vajda története [History of Transsylvania and Mihail Vitezaul], 1595-1601. oklevéltárral. 1893. https://archive.org/details/erdlysmihl00szuoft
- ↑ Finkel, Caroline (1988). The Administration of Warfare: The Ottoman Military Campaigns in Hungary, 1593-1606. Vienna: VWGÖ. ISBN 3-85369-708-9
- ↑ "Főbenjáró perbe fogják gróf Illésházy Istvánt [Conception trial of Istvan Illeshazy]". Múlt-kor történelmi magazin. September 13, 2004. 2020-11-10 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "1593-ban lett Felső-Magyarország kormányzója és Kassa parancsnoka. A kassai Szent Erzsébet dómot 1604. január 6-án Barbiano segédletével foglalták el a katolikusok. Három nappal később Belgiojoso a kisszebeni templomot is elfoglalta." [about general Barbiano's church consfications]. https://hu.m.wikipedia.org/wiki/Barbian_Belgiojoso
- ↑ Benda Kálmán: Habsburg politika és rendi ellenállás a XVII. század elején. [Habsburg policy and resistance of the Estates in the XVII. century in Hungary] Történelmi Szemle, 13. évf. (1970) 404–427.; uő: A Kálvini tanok hatása a magyar rendi ellenállás ideológiájár[Effectaof the Calvinism to the resistance of the Estates] °.Helikon, 16. évf. (1971) 322–330.
- ↑ Miklós Nyakas recently reminded in his cited study that according to one of Szamosközy's previously unused data, "one of the first" clashes took place here, but also after the siege of Nagykerek: Ferenc Thuri and his fifty "drabant" heading for Varad He is taken prisoner on or 9. Later they switch to Bocskai. Nyakas Miklós Bocskai birtokszervezéséről és annak esetleges politikai hátteréről, később a Sólyomkő alatti összecsapásról: Nyakas Miklós: Bocskai birtokai Biharban a 16. és 17. század fordulóján. In Bocskai és kora… Tanulmányok a Bocskai-szabadságharc 400. évfordulója alkalmából. Főszerkesztő: Czigány István. Szerkesztők: Bertók Krisztina–Kisteleki Károly. Martin Opitz, Budapest, 2005, [27]–40.
- ↑ Gömöry Gusztáv, az álmosdi ütközet [battle of Álmosd] 1604 október 15-én (Hadt. Közl. 1891. évf. 710.)
- ↑ NAGY LÁSZLÓ: Okmányok a Bocskai szabadságharc idejéből. HK. 1956. 1. évf. 315–317. Anno 1604 17 Octobris. Missiles Georgii Jacomi Barb[ian]o comitis de Belgi[ojos]o ad comitem Stephanum de Bathori, venditionem et proditionem patriae per Stephanum Bocskay attentatam detegentis et explicantis, scriptae
- ↑ Benda Kálmán–Kenéz Győző: Barbiano generális jelentése a Bocskai-szabadságharc első hónapjairól.[Benda, Kalman-Kenez, Győző: Count Barbiano detailed report to the Hofkriegsrat about first month of Bocskai uprising]. In Hajdu Bihar megyei muzeumok kozlemenyei 19.szam. Hajduk a magyar történelemben[Hajdus in the Hungarian history] II. Debrecen 1972. 5-29. p
- ↑ Lippay Balázs és Némethy[or Nemeti] Balázs hajdúkapitányok kiáltványa a bányavárosokhoz, hogy fogjanak fegyvert a német iga lerázására[Lippay-Nemeti manifeso to the Hungarian mining towns to join them]. In: Magyar Történeti Szöveggyűjtemény 1526-1790. I. Volume. Editor Istvan Sinkovics 278-279.p
- ↑ Basta was ordered to deal with Bocskai's uprising. In: Basta György hadvezér levelezése és iratai.[Giorgio Basta military leader's reports, letters and documents]. Volume II. Editor and translator: Veress, Endre. Budapest, Akadémiai Kiadó, 522 pp. https://archive.org/stream/bastagyrgyhadv02bastuoft#page/521/mode/1up
- ↑ Basta's letter to San Clemente Spanish Ambassador in Prague about his battles against Bocskai. 18th of December in 1604. In: Basta György hadvezér levelezése és iratai.[Giorgio Basta military leader's reports, letters and documents]. II. Volume. 1602-1607 Editor and translator: Dr. Veress, Endre. Budapest, 1913. Akadémiai Kiadó 543 p
- ↑ Basta 1604. évi támadó hadjárata Bocskay ellen.[Basta's attack against Bocskai in November 1604)]. In: Bánlaki, József(https://hu.m.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1nlaky J%C3%B3zsef) : A magyar nemzet hadtörtenelme. I–XXII. Volume, Budapest, 1928–1942 Grill Károly Könyvkiadó[Volume XV]. online: https://mek.oszk.hu/09400/09477/html/0015/1194.html
- ↑ "Ferenc Rhedey" (macar). October 2019. İstifadə tarixi: 22 May 2021.
- ↑ "Map of the uprising". İstifadə tarixi: 21 May 2021.
- ↑ Basta's letter about his mercenaries are about to disperse. 17. Aprlis 1605. In: Basta György hadvezér levelezése és iratai.[Giorgio Basta military leader's letters and documents]. II. Volume. 1602-1607 Editor and translator: Dr. Veress, Endre. Budapest, 1913. Akadémiai Kiadó 647 p
- ↑ Basta's letter from Pozsony (17. June 1605) . In: Basta György hadvezér levelezése és iratai.[Giorgio Basta military leader's letters and documents]. II. Volume. 1602-1607 Editor and translator: Dr. Veress, Endre. Budapest, 1913. Akadémiai Kiadó, p. 689.
- Bánlaki, József: A magyar nemzet hadtörtenelme. I–XXII. Volume, Budapest, 1928–1942 Grill Károly Könyvkiadó Volume XV
- Basta György hadvezér levelezése és iratai.[Giorgio Basta military leader's letters and documents]. II. Volume. 1602-1607 Editor and translator: Dr. Veress, Endre. Budapest, 1913. Akadémiai Kiadó 974 p
- Benda, Kalman: Bocskai 1557–1606. First edition 1942, Second edition 1993. Budapest
- Benda, Kalman: Habsburg-abszolutizmus és rendi ellenállás a XVI–XVII. században(The Habsburg absolutism and the resistance of the Estates in Hungary in the XVI-XVII centuries) Tankönyvkiadó, Bp., 1975
- Benda Kálmán–Kenéz Győző: Barbiano generális jelentése a Bocskai-szabadságharc első hónapjairól. In: Hajdu Bihar megyei muzeumok kozlemenyei 19.szam. Hajduk a magyar történelemben II. Debrecen 1972. 5-29. p
- Benda Kálmán–Péter Katalin: Az országgyűlések a kora újkori magyar történelemben; MTA Történettudományi Int–OPI, Bp., 1987
- Benda Kalman:Bocskai szabadsagharc. Budapest, 1955, 159 p
- Bocskai István levelei(Letters of Istvan Bocskai) (1992)
- Csonka, Ferenc. Bocskai kíséretében a Rákosmezőn. Budapest. 1988. ISBN 963-07-4647-6.
- Dobos Sándor. "Kitör a Bocskai-felkelés (1604)". 2010-10-02. İstifadə tarixi: 2017-09-02.
- Istvánffy, Miklós Historianum de rebus Ungaricis libri. 1622 (Nicolai IsthuanfI Pannoni Historiarum de rebus Vngaricis libri 34, Antoni Hierati, 1622
- Nagy László: Hajdúvitézek. Bp. 1986. 160-161
- Nagy Laszlo: Bocskai es kora. Tanulmanyok a Bocskai szabadsagharc 400 adik evfordulojara. Martin optik kiado, Budapest, 2005. 114p
- Nagy László. Bocskai István a hadak élén. Budapest. 1981. ISBN 963-326-291-7.
- Nagy, Laszlo(editor): Iratok Bocskai István és kora történetéhez. Debrecen 2005. 257 p[Documents the time of István Bocskai and his contemporaries. A plenty of letter what connect to Bocskai uprising from 45 p some in Latin]Arxivləşdirilib 2011-12-15 at the Wayback Machine
- Papp Sándor. Török szövetség – Habsburg kiegyezés. Budapest. 2015. ISBN 978-963-236-859-7.
- p Sinkovics(editor) :Magyar Történeti Szöveggyűjtemény[History text about the Hungarian History 1526-1790]1526-1790. I. Volume. Editor Istvan Sinkovics. Szeged 1968. Tankönyvkiado. 554.
- Szerecz Miklós: Vitézség tükrei. Zrínyitől Rákócziig. – kézirat