Biznesin qiymətləndirilməsi

Şirkətin dəyərini təyin etmək üçün müxtəlif yanaşmalar mövcuddur.^[3] Bu yanaşmalardan hər biri fərqli maliyyə göstəricilərinə və metodlara əsaslanır:^[4]

1. Gəlir yanaşması (ing. Income Approach)
   • Diskontlaşdırılmış pul axınları metodu (ing. Discounted Cash Flow – DCF) — bu metodla gələcəkdə gözlənilən pul axınları indiki qiymətə endirilir. Bu hesablamada şirkətin gələcək gəlirləri, diskont dərəcəsi və risk faktorları nəzərə alınır. DCF ən çox istifadə olunan və dəqiq nəticələr verən metodlardan biridir.^[5]
   • Kapitalizasiyalı gəlir metodu — əgər şirkətin gəlirləri sabitdirsə, bu metodla həmin gəlir növbəti illər üçün kapitalizasiya edilərək şirkətin dəyəri təyin olunur. Ancaq bu metod gəlirlərin sabit olduğu hallarda daha uyğundur.
2. Bazar yanaşması (ing. Market Approach)
   • Müqayisəli əqd metodu — bu metodla oxşar bazarlarda və eyni sektorda fəaliyyət göstərən şirkətlərin satışları, gəlirləri və dəyəri analiz edilir. Bu yanaşma ilə bazarda oxşar şirkətlərə əsaslanaraq qiymətləndirmə aparılır.
   • Əmsallar üzrə qiymətləndirmə — bu metodda bazar əmsalları (Price-to-Earnings (P/E) və ya Price-to-Sales (P/S) kimi) istifadə olunur və bu əmsallar oxşar şirkətlərin bazar göstəricilərinə əsaslanır.^[6]
3. Aktivlərə əsaslanan yanaşma (ing. Asset-Based Approach)
   • Şirkətin sərvətlərinin qiymətləndirilməsi — bu metodda şirkətin bütün aktivləri (torpaq, binalar, texnika, patentlər və s.) və borcları təhlil edilir. Aktivlərin cari bazar dəyərinə görə şirkətin dəyəri hesablanır. Bu metod əsasən aktiv yönümlü və ya bağlanmağa yaxın olan şirkətlərin qiymətləndirilməsində istifadə olunur.
   • Likvidasiya dəyəri — şirkət fəaliyyətini dayandırarsa, aktivlərin satışı nəticəsində əldə olunacaq dəyəri göstərir. Bu metod əsasən iflas vəziyyətində olan şirkətlərin dəyərini müəyyən etmək üçün istifadə olunur.^[7]

• Məlumat toplama: Şirkətin maliyyə hesabatları, gəlir və xərcləri, balans hesabatları, borcları və aktivləri təhlil edilir.
• Qiymətləndirmə metodunun seçilməsi: Şirkətin növü, bazar şəraiti və məqsədlərə uyğun olaraq ən uyğun metod seçilir.
• Hesablama və təhlil: Seçilmiş metod üzrə şirkətin dəyəri hesablanır və nəticələr təhlil edilir.
• Hesabat hazırlama: Qiymətləndirmənin nəticələri və təhlili ətraflı bir hesabat şəklində təqdim edilir.^[8]

Şirkətin dəyərini bilmək investorlara cəlbedici şərtlərlə sərmayə qoymağa kömək edir. Əgər şirkət satılırsa və ya başqa bir şirkətlə birləşirsə, dəqiq qiymətləndirmə lazımdır.^[9] Banklar və digər kredit təşkilatları kredit vermədən əvvəl şirkətin dəyərini qiymətləndirirlər.^[10] Şirkət dəyəri vergi planlaşdırmasında və ya miras bölüşdürülməsində vacibdir. Biznesin qiymətləndirilməsi kompleks bir proses olsa da, doğru metod və yanaşmalarla şirkətin real bazar dəyərini əldə etmək mümkündür.^[11]

Bir işin dəyərini ölçmədən əvvəl, dəyərin qiymətləndirilməsi tapşırığında işin qiymətləndirilməsi ilə bağlı səbəb və şərait göstərilməlidir. Bunlar rəsmi olaraq işin dəyər standartı və dəyərin qiymətləndirilməsi əsasları kimi tanınır.

• Ədalətli bazar dəyəri — tam məlumatlı, könüllü alıcı və könüllü satıcı arasında müəyyən olunan müəssisənin dəyəridir və heç biri əməliyyat bağlamağa məcbur deyil.^{[12][13][14][15]}
• İnvestisiya dəyəri — müəyyən bir investor üçün şirkətin təqdim etdiyi dəyərdir. Sinergiya təsiri investisiya dəyəri qiymətləndirmə standartına uyğun qiymətləndirmədə nəzərə alınır.^[16][17]
• Daxili dəyər — şirkətin iqtisadi potensialını investorun dərin anlayışını əks etdirən işin dəyərinin göstəricisidir.

Süni intellekt sistemləri bazar tendensiyalarını, iqtisadi siqnalları və demoqrafik dəyişiklikləri qiymətləndirərək, dəyərin harada yaranacağını proqnozlaşdırmaqda, tez-tez yalnız insan analitiklərindən daha sürətli və dəqiq ola bilirlər.^[18]

Likvidliyin olmaması ilə bağlı endirimləri kəmiyyətləşdirməyə çalışan bir çox empirik tədqiqatlar dərc olunub. Bu tədqiqatlara məhdudlaşdırılmış səhmlər üzərində aparılan tədqiqatlar və IPO öncəsi tədqiqatlar daxildir. Bu tədqiqatların ümumi nəticələri müvafiq olaraq orta hesabla 35% və 50% endirimləri göstərir. Bəzi mütəxəssislər hesab edir ki, nəzarət və likvidlik çatışmazlığı üçün endirimlər ümumilikdə şirkətin ədalətli bazar dəyərinin doxsan faizinə qədər çata bilər, xüsusilə də ailə şirkətləri halında.

“Nelikvidlik üçün endirim” (DLOM) minoritar səhmlər paketinin qiymətləndirilməsini dəyişmək üçün tətbiq oluna bilər.^[19]

Digər şərtlər bərabər olduqda, ictimai şəkildə ticarət olunan şirkətdə pay daha yüksək qiymətə malikdir, çünki onun satılması asandır. Əksinə, xüsusi şirkətdə pay daha az qiymətə malikdir, çünki mövcud bazar yoxdur. IRS-nin gəlir, irs və hədiyyə vergiləri üçün qiymətləndirmə rəhbərliyi bu əlaqəni qəbul edir^[20] və deyir: «İnvestorlar asanlıqla satıla bilən, yəni likvid aktivə üstünlük verirlər».

• Biznes dəyəri

• Anderson, Patrick L., Business Economics and Finance, Chapman & Hall/CRC, 2005. ISBN 1-58488-348-0.
• Anderson, Patrick L., "New Developments in Business Valuation." Developments in Litigation Economics. Eds P.A. Gaughan and R.J. Thornton, Burlington: Elsevier, 2005. ISBN 0-7623-1270-X.
• Greg Beech and Dave Thayser, Valuations, Mergers and Acquisitions, Oxford University Press, 2015. ISBN 0-585-13223-2.
• Brining, Brian P., JD, CPA, Finance & Accounting for Lawyers, BV Resources, LLC, Portland, OR, 2011. ISBN 978-1-935081-71-5.
• Campbell Ian R., and Johnson, Howard E., The Valuation of Business Interests, Canadian Institute of Chartered Accountants, 2001. ISBN 0-88800-614-4.