Bizim ölkəmizin türkcəsi

XIII əsrə aid Cəmaləddin İbn Mühənnanın "Kitabu hilyətül-insan və həlbatül-lisan" lüğətinin 6 nüsxəsi mövcuddur. XVI əsrə aid nüsxəsində İstanbul Arxeoloji Muzey Kitabxanasında saxlanılır.^[1]

Əhməd Zəki Vəlidi Toğan əsərində qeyd edir ki, hələ XIV əsrin birinci yarısında İbn Mühənna Elxanilər dövründə istifadə olunan, türk və monqol dilləri lüğətini tərtib edərkən "türkmən" dilindən və "Türküstan dili"ndən başqa "Bizim ölkəmizin türkcəsi"ni (Türki arzina) qeyd etmişdir. Lüğətdə "Bizim ölkəmizin türkcəsi"nə aid edilən nümunələr Azərbaycan dilinin ilk nümunələri sayıla bilər.^[2] P. M. Melioranski, Bəkir Çobanzadə, and Əhməd Cəfəroğlu kimi mütəxəssislərə görə, burada Azərbaycan dili nəzərdə tutulur.^[3]

P. M. Melioranskinin şagirdi Sergey Malov lüğətin Avropa nüsxələrinin Melioranski tərəfindən Azərbaycan türkcəsinə aid edilməsi ilə razılaşsa da, İstanbul nüsxəsini uyğur dilinə aid edir. Bəkir Çobanzadə İstanbul nüsxəsi ilə bağlı olaraq, 1936-cı ildə Malovla mübahisə etmiş, mübahisədə professor Sergey Yefimoviçin dəstəyini qazanmışdır. Abdullah Bəttal da Avropa nüsxələrinin qədim azərbaycan dilinə aid olduğunu, İstanbul nüsxəsini isə şərqi türk, Kaşğar və uyğur dilinə aid edir. Ahmet B. Ercilasun Xarəzm türkcəsi variantını təklif etmişdir.^[1]

İbn Mühənnanın "Bizim ölkənin türkləri" nə bulğay? əvəzinə, bəzən nə olğay deyirlər" qeydi XIII–XIV əsrlərdə Azərbaycan türkcəsində "-ğay" şəkilçisinin olmasından xəbər verir. Qazi Bürhanəddinin və Kişvərinin şeirlərində bu şəkilçiyə rast gəlinsə də, onların arasındakı dövrdə yaşamış İmadəddin Nəsiminin əsərlərində "-ğay" şəkilçisi yoxdur. XV əsr şairi Kişvərinin şəkilçini istifadə etməsi Nəvai təsiri ilə izah oluna bilər, ancaq XIV əsr şairi Qazi Bürhanəddin də bu şəkilçidən istifadə edir. Qızılgül Abdullayeva -ğay//-gəy şəkilçisinin Azərbaycan dilindəki qəti gələcək zaman -acaq şəkilçisi ilə üst-üstə düşdüyünü, XVII əsr Azərbaycan ədibləri tərəfindən istifadə edilmir, ancaq Məhəmməd Əmaninin dilində sıxlıqla işlədilir.^[4]

• Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.
• Mustafayev, Shahin. Ethnolinguistic Processes in the Turkic Milieu of Anatolia and Azerbaijan (14th –15th Centuries) // Contemporary research in Turkology and Eurasian studies: a festschrift in honor of Professor Tasin Gemil on the occasion of his 70th birthday. Cluj-Napoca, România: Presa Universitară Clujeană. 2013. ISBN 9789735956226.
• Xədicə Heydərova. "İbn Mühənna lüğətinin İstanbul nüsxəsində Azərbaycan dilinə xas xüsusiyyətlər" (az.). Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. 2022. (#accessdate_missing_url)
• Doerfer, G. (2017). İbni Mühennâ Hangi Kökendendi? Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 65(2), 313-322.