Birinci Vyana arbitrajı (alm. Erste Wiener Schiedsspruch, mac. Első bécsi döntés) — 2 noyabr 1938-ci ildə Avstriyanın paytaxtı Vyanada Almaniya və İtaliya nümayəndələrinin vasitəçiliyi ilə qəbul edilmiş beynəlxalq qərar.[1] Bu arbitrajın nəticəsində Çexoslovakiya öz cənub ərazilərinin bir hissəsini – əsasən macarların yaşadığı bölgələri – Macarıstana güzəştə getmişdir.[2]
| Birinci Vyana arbitrajı | |
|---|---|
 | |
| İmzalanma tarixi | 2 noyabr 1938 |
| İmzalanma yeri | |
| İmzalayanlar | İmzalamayan tərəflərin iştirakı: |
| Tərəflər | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
_crowned.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
1938-ci ildə Münhen sazişindən sonra Çexoslovakiya ciddi siyasi və ərazi təzyiqlərlə üzləşmişdir. Almaniya Sudet bölgəsini ələ keçirdikdən sonra Macarıstan və Polşa da öz tarixi torpaqları saydıqları əraziləri tələb etməyə başladılar.[3] Macarıstan, əsasən, 1920-ci il Trianon sülh müqaviləsi ilə itirdiyi əraziləri bərpa etmək istəyirdi. Çexoslovakiya ilə Macarıstan arasında danışıqlar nəticə vermədiyi üçün məsələ Almaniya və İtaliyanın vasitəçiliyi ilə beynəlxalq arbitraja çıxarıldı.[4] Arbitraj 1938-ci il noyabrın 2-də Vyanada keçirilmişdir. Qərar Almaniyanın xarici işlər naziri İoahim fon Ribbentrop və İtaliyanın xarici işlər naziri Qaleatsso Çiano tərəfindən qəbul edilmişdir. Arbitraj qərarına əsasən, Çexoslovakiya 11 min kvadrat kilometr ərazini və 1 milyondan çox əhalisi olan bölgəni Macarıstana güzəştə getmişdir. Bu ərazilər əsasən Slovakiyanın cənub hissəsini və Karpat-Ukraynanın bəzi bölgələrini əhatə edirdi. Birinci Vyana arbitrajı Çexoslovakiyanın zəifləməsinə və ölkədə daxili parçalanmanın dərinləşməsinə səbəb olmuşdur. [5]Bu hadisə həmçinin İkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Avropada güc balansının Almaniyanın xeyrinə dəyişdiyini göstərdi. Arbitraj qərarı yerli əhali arasında etnik qarşıdurmaları artırmışdır və regionda sabitliyi daha da pozmuşdur. 1939-cu ilin martında Almaniya Çexoslovakiyanı tam işğal etmiş, Macarıstan isə Karpat-Ukraynanı ilhaq etmişdir. 1940-cı ildə isə İkinci Vyana arbitrajı ilə Macarıstan Rumıniyadan da bəzi əraziləri geri almışdır.[6]
Arbitraj qərarı 1938-ci il noyabrın 2-də Avstriyanın paytaxtı Vyanada qəbul edildi. Qərar Almaniyanın xarici işlər naziri İoahim fon Ribbentrop və İtaliyanın xarici işlər naziri Qaleatsso Çiano tərəfindən elan olundu.[7] Macarıstan nümayəndə heyətinə xarici işlər naziri Kalman Kanya rəhbərlik edirdi və onu təhsil naziri Pal Teleki müşayiət edirdi. [8]Çexoslovakiya nümayəndə heyətinə isə xarici işlər naziri Frantişek Xvalkovski başçılıq edirdi; onu diplomat İvan Krno müşayiət edirdi. Çexoslovakiya nümayəndə heyətinin mühüm üzvləri arasında Subkarpat Rusiyasının baş naziri Avqustin Voloşın, Slovakiyanın baş naziri Yozef Tiso və ədliyyə naziri Ferdinand Dyurçanski də yer alırdı.[9] Arbitrajda nasist Almaniyasının yüksək vəzifəli şəxsi, Hermann Görinq də iştirak edirdi. Arbitrajdan bir neçə gün əvvəl Budapeştə sərhəd kəndlərindən bəzi mesajlar daxil olmuşdu ki, həmin kəndlərin əhalisi Macarıstana birləşmək istəmədiyini bildirirdi[10]: “Orada qalın, bizi azad etməyin. Burada vəziyyətimiz yaxşıdır, sizdən də yaxşı yaşayırıq, özünüzü azad edin”.
Arbitraj prosesi 2 noyabr 1938-ci ildə, günorta saatlarında Vyanadakı Belvedere sarayında başlandı. Çexoslovakiya və Macarıstan nümayəndə heyətləri arqumentlərini irəli sürmək imkanı əldə etdilər. Xvalkovski qısa çıxış etmişdir və Çexoslovakiya tərəfinin mövqeyinin əsas təqdimatını Krno həyata keçirmişdir.[11] Çexoslovakiya nümayəndələri Tiso və Voloşının da prosesdə iştirak etməsi üçün israrlı tələblər irəli sürsələr də, Ribbentrop və Çiano bu tələbi rədd etdilər. [12]Onlar bildirdilər ki, yalnız mərkəzi hökumətlərin nümayəndələri (yəni vahid Çexoslovakiya dövlətinin, qismən muxtar Slovakiya və ya Karpat-Rusiyanın deyil) arbitrajda iştirak edə bilər. Bu qərar, həm də, Tisonun danışıqları çətinləşdirəcəyinə və Xvalkovskinin daha tabe olacağına dair qənaətdən irəli gəlirdi. Danışıqlar formal xarakter daşıyırdı və cəmi yarım gün ərzində yeni sərhəd xətti müəyyənləşdirildi. Axşam saat 7 radələrində Ribbentrop arbitraj qərarını elan etdikdə, Çexoslovakiya nümayəndə heyəti o qədər şoka düşmüşdü ki, Yozef Tisonu sənədi imzalamağa inandırmaq üçün Ribbentrop və Xvalkovski onunla ayrıca söhbət aparmalı oldular.[13]
Beynəlxalq hüquq baxımından, Birinci Vyana arbitrajı sonradan etibarsız elan edildi. Arbitraj formal olaraq iki suveren dövlətin – Çexoslovakiya və Macarıstanın – könüllü razılığı əsasında həyata keçirilmiş kimi təqdim olunsa da, əslində Çexoslovakiya hökuməti bu arbitraja Nasist Almaniyası və Faşist İtaliyanın təzyiqi altında razı olmuşdu. [14]Arbitraj qərarı həmçinin Macarıstanın ciddi tələbləri və siyasi təzyiqləri fonunda baş vermişdi. Tarixçilərin fikrinə görə, beynəlxalq hüquq normalarına əsasən, bu qərar qanunsuz hesab olunur və onun nəticələri hüquqi cəhətdən keçərli sayılmır. Münhen sazişində olduğu kimi, bu arbitrajda da Çexoslovakiyanın maraqları əsasən nəzərə alınmamış, arbitrlər isə hərbi güclərindən istifadə edərək qarşı tərəfi təzyiqlə razı salmışdılar. İkinci Dünya müharibəsinin sonunda Vyana arbitrajı beynəlxalq hüquq baxımından etibarsız elan edildi. Hüquqi nöqteyi-nəzərdən, bu arbitraj heç vaxt qanuni hüquqi akt hesab edilməmişdir.[15] 1940-cı il dekabrın 11-də Böyük Britaniya Xarici İşlər Nazirliyi Çexoslovakiya hökumətinə rəsmi şəkildə bildirdi ki, Münhen sazişi Çexoslovakiya sərhədlərinə dair öhdəlik yaratmır. [16]Britaniya sazişi formal baxımdan düzgün imzalanmış sayırdı, lakin onun 1939-cu il martın 15-dən etibarən etibarsız olduğunu bəyan etmişdir. Bu məsələyə dair danışıqlar 1942-ci ilin ortalarına qədər davam etmişdir.[17]
1942-ci il iyunun 9-da, SSRİ-nin xarici işlər naziri Vyaçeslav Molotov, Çexoslovakiyanın Münhen sazişindən əvvəlki sərhədlərinə qaytarıldığını təsdiqlədi. 1944-cü il sentyabrın 26-da, İtaliyanın xarici işlər naziri Karlo Sforza Çexoslovakiya nümayəndəsinə bildirdi ki, İtaliya Münhen sazişi və Birinci Vyana arbitrajını əvvəldən etibarsız hesab edib. Bu mövqe 1947-ci il fevralın 10-da imzalanmış Paris sülh müqaviləsində rəsmi şəkildə təsdiqləndi. Müqavilənin 1-ci maddəsinin 4a bəndində qeyd olunurdu[18]:
1938-ci il noyabrın 2-də qəbul edilmiş Vyana arbitrajının qərarları etibarsız elan edilir.
Müqavilədə həmçinin bildirilirdi ki, Macarıstan ilə Çexoslovakiya arasındakı sərhəd 1938-ci il yanvarın 1-də mövcud olan xətt üzrə bərpa olunacaq, yalnız Bratislavanın cənubundakı üç kənd istisna olmaqla, hansı ki Çexoslovakiyaya körpübaşı kimi verilmişdi.[19]
Münhen sazişi, Birinci Vyana arbitrajı və azlıq partiyalarının Çexoslovakiyanın parçalanmasında iştirakı, müharibədən sonrakı dövrdə Çexoslovakiyada azlıqlara münasibətin yenidən müəyyənləşdirilməsinə səbəb olmuşdur. [20]Müharibədən əvvəlki Çexoslovakiya, azlıqlar – xüsusilə macarlar üçün – nisbətən geniş vətəndaş və sosial hüquqlar təmin edirdi. Hətta bir çox hallarda macarlar Macarıstanla müqayisədə daha çox hüquqlara malik idilər. Lakin müharibədən sonra macar azlığı ciddi diskriminasiyaya məruz qaldı. Çexoslovakiya–Macarıstan əhali mübadiləsi, slovaklaşdırma siyasəti və macarların deportasiyası (xüsusilə Sudet bölgəsinə) bu problemin "həll yolları" kimi həyata keçirildi.[21]
1945-ci il aprelin 5-də qəbul edilmiş Koşitse hökumət proqramı, alman və macar azlıqlarına qarşı kollektiv məsuliyyət prinsipini əsas götürdü. Bu proqramın X və XI maddələri onların mülklərinin müsadirəsini, XV maddəsi isə azlıq məktəblərinin bağlanmasını nəzərdə tuturdu. [22]Bu tədbirlər Çex və Slovakların, alman və macar azlıqları ilə olan “acı təcrübəsi” ilə əsaslandırılırdı. Hökumətin izahına görə, bu azlıqlar xarici təcavüzkar siyasətin “istəkli alətlərinə” çevrilmişdilər və xüsusilə Çexoslovakiya almanları nasistlərin milli qırğın kampaniyasında fəal iştirak etmişdilər. Bu proqram əsasında bir sıra hüquqi aktlar qəbul olunmuşdur. [23]1945-ci il avqustun 2-də prezident fərmanı ilə antifaşist mübarizədə iştirak etməyən macarlar Çexoslovakiya vətəndaşlığından məhrum edildi. Bundan əlavə, “Antifaşist mübarizə çərçivəsində görülmüş əməllərə amnistiya haqqında” qərar, macar azlığına qarşı törədilmiş ən ağır cinayətlərin belə cəzasız qalmasına şərait yaratmışdır. Çexoslovakiya və Macarıstan arasında əhali mübadiləsi həyata keçirilmişdir – 68,407 macar və 59,774 slovak yer dəyişmişdir. Bundan əlavə, 31,780 macar isə yalnız Vyana arbitrajından sonra bölgəyə köçdüyü üçün ölkədən çıxarılmışdır. [24]
1948-ci ilin fevralında Çexoslovakiyada kommunist çevrilişi macarların statusunu dərhal yaxşılaşdırmasa da, 1948-ci ilin ikinci yarısından etibarən münasibətlər normallaşmağa başladı. [25]1948-ci il martın 15-də, Budapeştə səfəri zamanı Çexoslovakiya Konstitusiya Milli Assambleyasının sədri bəyan etdi ki, Macar xalqı keçmişdə slovaklara qarşı təzyiqlərə, macar zadəganlarının cinayətlərinə və Mikloş Horti rejiminə görə məsuliyyət daşımır. 1948-ci ilin oktyabrında, Çexoslovakiya parlamenti 1938-ci il noyabrın 1-də Slovakiyada yaşamış və cinayət törətməmiş macarların vətəndaşlığını bərpa etmişdir. Mülkiyyət məsələsi isə kommunist kollektivləşməsi fonunda aktuallığını itirdi.
1949-cu il aprelin 16-da Çexoslovakiya və Macarıstan dostluq və əməkdaşlıq haqqında saziş imzaladılar. 1949-cu il iyulun 25-də, Macarıstan hökuməti Birinci Vyana arbitrajından sonra ələ keçirilmiş bədii və tarixi əşyaların geri qaytarılması öhdəliyini üzərinə götürdü. Nəhayət, 1951-ci il noyabrın 11-də yekun saziş imzalandı. On il müddətinə qüvvədə qalmalı olan bu saziş tam şəkildə yerinə yetirilməmişdir.[26]
- ↑ Bystrický, Valerián. Vnútropolitický ohlas na zmeny hraníc v roku 1938 // Šmihula, Daniel (redaktor). Viedenská arbitráž v roku 1938 a jej európske súvislosti [Vienna Award in 1938 and its European context] (slovak). Bratislava: Ševt. 2008. ISBN 978-80-8106-009-0.
- ↑ Čaplovič, Miloslav. Čs. branná moc po Mníchove: náčrt problematiky (október 1938 - marec 1939) // Viedenská arbitráž v roku 1938 a jej európske súvislosti : zborník príspevkov z vedeckej konferencie konanej v Bratislave 10. novembra 2008. Bratislava: Vojenský historický ústav. 2008. ISBN 978-80-8106-009-0.
- ↑ Chorvát, Peter. "Maďarské kráľovské hovédskto vs. československé opevnenia – k problémom interacie" [Royal Hungarian Army vs. Czechoslovak fortifications – about interaction problems]. Vojenská história (slovak). Vojenský historický ústav. 1. 2008.
- ↑ Deák, Ladislav. Hra o Slovensko [The Game for Slovakia] (slovak). Bratislava: Slovak Academy of Sciences. 1991. ISBN 80-224-0370-9.
- ↑ Deák, Ladislav. Viedenská arbitráž 2. November 1938. Dokumenty, zv. 1 (20. september – 2. november 1938) [Vienna Award of November 2, 1938: Documents, volume 1 (September 20 – November 2, 1938)] (slovak). Martin: Matica Slovenská. 2002.
- ↑ Deák, Ladislav. Viedenská arbitráž – "Mníchov pre Slovensko" [Vienna Award – "Munich for Slovakia"] (slovak). Bratislava: Korene. 1998. ISBN 80-967587-7-2.
- ↑ Deák, Ladislav. Viedenská arbitráž 2. November 1938. Dokumenty, Okupácia, zv. 2 (2. november 1938 – 14. marec 1939) [Vienna Award of November 2, 1938: Documents, Occupation, volume 2 (November 2, 1938 – March 14, 1939)] (slovak). Martin: Matica Slovenská. 2003.
- ↑ Deák, Ladislav. Medzinárodno-politické súvislosti Viedenskej arbitráže a dôsledky pre južné SLovensko // Viedenská arbitráž v roku 1938 a jej európske súvislosti : zborník príspevkov z vedeckej konferencie konanej v Bratislave 10. novembra 2008. Bratislava: Vojenský historický ústav. 2008. 9–23. ISBN 978-80-8106-009-0.
- ↑ Fabricius, Miroslav. Jozef Tiso – Prejavy a články (1938–1944) [Jozef Tiso – Speeches and articles (1938–1944)] (slovak). Bratislava: AEPress. 2007. ISBN 978-80-88880-46-2.
- ↑ Janek, István. "János Esterházy v histórii stredovýchodnej Európy" [János Esterházy in the history of central-eastern Europe]. Historická revue (slovak). 3. March 2012.
- ↑ Jablonický, Viliam. Represie na nemaďarskom obyvateľstve na okupovanom južnom Slovensku po roku 1938 a ich odraz v spoločenskom a kultúrnom povedomí [Repressions against non-Hungarian population in occupied southern Slovakia after 1938 and their reflection in social and cultural awareness] // Mitáč, Ján (redaktor). Juh Slovenska po Viedeňskej arbitráži 1938–1945 [Southern Slovakia after the First Vienna Award 1938–1945] (slovak). Bratislava: Ústav pamäti národa. 2011. ISBN 978-80-89335-45-9.
- ↑ Jesenský, Marcel. The Slovak–Polish Border, 1918–1947. Palgrave Macmillan. 2014. ISBN 978-1-137-44964-1.
- ↑ Klimko, Jozef. Viedenská arbitráž a súčasnosť [Vienna Award and presence] // Šmihula, Daniel (redaktor). Viedenská arbitráž v roku 1938 a jej európske súvislosti [Vienna Award in 1938 and its European context] (slovak). Bratislava: Ševt. 2008. ISBN 978-80-8106-009-0.
- ↑ Lacko, Martin. Slovenská republika 1939–1945 (slovak). Bratislava: Perfekt. 2008. ISBN 978-80-8046-408-0.
- ↑ Mitáč, Ján. Krvavý incident v Šuranoch na Vianoce 1938 v spomienkach obyvateľov mesta Šurany [Bloody incident in Šurany on Christmas 1938 in the memories of citizens of Šurany] // Mitáč, Ján (redaktor). Juh Slovenska po Viedeňskej arbitráži 1938–1945 [Southern Slovakia after the First Vienna Award 1938–1945] (slovak). Bratislava: Ústav pamäti národa. 2011. ISBN 978-80-89335-45-9.
- ↑ Mitáč, Ján; Štofková, Denisa. "Udalosti v Lučenci po Viedenskej arbitráži a ich dopad na obyvateľstvo mesta a blízkeho okolia" [Events in Lučenec after the Vienna Award, and their impact on the population of the town and surrounding area] (PDF). Pamäť národa (slovak). Ústav pamäti národa. 1. 2012.
- ↑ Nižňanský, Eduard. Prvé deportácie židov z územia Slovenska v novembri 1938 a úloha Jozefa Falátha a Adolfa Eichmanna [The first deportation of Jews from territory of Slovakia in November 1938 and role of Jozef Faláth and Adolf Eichmann] (slovak). Bratislava: Zing Print. 2000. ISBN 80-88997-03-8.
- ↑ Pástor, Zoltán. Slováci a Maďari [Slovaks and Hungarians] (slovak). Martin: Matica Slovenská. 2011. ISBN 978-80-8128-004-7.
- Šutaj, Štefan. Nútené presídlenie Maďarov do Čiech [Forced transfer of Hungarians to the Czech Lands] (slovak). Prešov: Univerzum. 2005. ISBN 80-89046-29-0.
- ↑ Tilkovszky, Loránt. Južné Slovensko v rokoch 1938–1945 [Southern Slovakia during the years 1938–1945] (slovak). Bratislava: Vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied. 1972.
- ↑ Janics, Kálmán. A hontalanság évei (macar). Madách Kiadó. 1979.
- ↑ Vrábel, Ferdinad. Náprava "krív" z Trianonu? Niekoľko epizód z obsadzovania južného Slovenska maďarským vojskom z v novembri 1938 [Correction od "injustices" of Trianon? Several episodes from occupation by southern SLovakia by Hungarian army in November 1938] // Mitáč, Ján (redaktor). Juh Slovenska po Viedeňskej arbitráži 1938–1945 [Southern Slovakia after the First Vienna Award 1938–1945] (slovak). Bratislava: Ústav pamäti národa. 2011. ISBN 978-80-89335-45-9.
- ↑ Deák, Ladislav, Hungary's game for Slovakia, Slovak Academy of Sciences, 1996. (translation of Hra o Slovensko)
- ↑ Encyklopédia Slovenska (Encyclopedia of Slovakia), vol. VI, Slovak Academy of Sciences, 1982. Jerzy Kupliński, "Polskie działania dywersyjne na Ukrainie Zakarpackiej w 1938 r." ("Polish 1938 Covert Operations in Transcarpathian Ukraine"), Wojskowy Przegląd Historyczny (Military Historical Review), no. 4, 1996.
- ↑ Józef Kasparek, Przepust karpacki: tajna akcja polskiego wywiadu (The Carpathian Bridge: a Covert Polish Intelligence Operation), Warszawa, Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA NOT, 1992, ISBN 83-85001-96-4.
- ↑ Text of the first arbitral award of Vienna Edward Chaszar: The Czechoslovak-Hungarian Border Dispute of 1938
- ↑ Bill Tarkulich, Additional Annexation of Eastern Slovakia by Hungary, 23–26 March 1939. Sources: Edward Chaszar: The Czechoslovak-Hungarian Border Dispute of 1938 Veress, Laura-Louis: Clear the Line – Hungary's Struggle to Leave the Axis During the Second World War League of Nations Archives, Chronology 1939: Slovakian and Carpatho-Ukrainian Independence Arxivləşdirilib sentyabr 27, 2011, at the Wayback Machine Palais des Nations, CH-1211, Geneva 10, Switzerland; Center for the Study of Global Change, 201 N. Indiana Avenue, Bloomington, Indiana Text of the first arbitral award of Vienna, from a UN website
- Komjathy, Anthony. "The First Vienna Award (November 2, 1938)." Austrian History Yearbook 15 (1979): 130-156.
- Ward, James Mace. "The 1938 First Vienna Award and the Holocaust in Slovakia." Holocaust and Genocide Studies 29.1 (2015): 76–108.