Basenci[1] və ya basenji[2][3] — Mərkəzi Afrikada, xüsusilə Konqo Respublikası və digər tropik Afrika ölkələrində yaranmış it cinsi. Bu cinsin ən diqqətəlayiq xüsusiyyəti hürmə səsi çıxarmamalarıdır. Bunun əvəzinə qeyri-adi "söhbətvarı" səslər çıxararaq ünsiyyət qururlar. Bu xüsusiyyətlərinə görə basenciyə "hürməyən" adı verilmişdir.[4]
| Basenci | ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
| Elmi təsnifat | ||||
|
XƏTA: latin parametri doldurulmayıb. |
||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||
|
XƏTA HAQQINDA MƏLUMAT Bu parametr doldurulmayıb: latin |
||||
| ||||
basenci kiçik, atletik və çevik bir cinsdir. Bu itlər saatda 48-56 km sürətlə qaça bilir. Basencilər qısa tüklü, zərif quruluşlu, bükülmüş quyruqlu və incə boyunludur. Onların badam formalı gözləri və qırışlı başları var. Yetkin itlər 41-46 sm hündürlüyündə və 9-11 kq ağırlığında olur. İldə yalnız bir dəfə estrus dövrü keçirirlər və "it qoxusu" daşımırlar. Enerjili, diqqətli, maraqlı və yad insanlara qarşı ehtiyatlıdırlar. Adətən yalnız bir insana emosional bağlanırlar. Nəmli havaları sevmir və yağışlı hava şəraitində çölə çıxmaqdan çəkinirlər. Güclü ov instinktlərinə malikdirlər və pişiklərə və digər kiçik heyvanlara qarşı təqib meyli göstərirlər.[5]
"Basenci" adı suahili dilində "vəhşi it" mənasını verən "mbva şenzi" ifadəsindən götürülmüşdür. Bu cinsə həmçinin, "yuxarıya sıçrayan it" kimi adlar da verilmişdir.[6][7]
Basenci müasir it cinslərindən əvvəl mövcud olmuş ən qədim it cinslərindən biridir.[8] Genetik tədqiqatlar basenci və dinqoların insanların erkən istifadə etdiyi itlər arasında olduğunu göstərir. Dinqolar sonradan vəhşiləşsə də, basenci öz bənzərsiz xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamışdır.. Bu cins qədim Misir sənətində bükülmüş quyruqlu və dik qulaqlı itlər kimi təsvir edilmişdir. Onlar Misir freskalarında "Tesem" adlı itlərə bənzəyir.[9][10][11] Avropalılar basenci cinsini ilk dəfə 1895-ci ildə Konqoda təsvir etmişlər. Yerli sakinlər bu itləri sürətinə, ağıllılığına və cəsarətinə görə yüksək qiymətləndirmişdir. Basencilər İngiltərəyə ilk dəfə gətirildikdə xəstəliklər səbəbindən yaşaya bilməmişdir.[12] 1930-cu illərdə yalnız məhdud sayda basenci uğurla İngiltərəyə gətirilmiş və daha sonra ABŞ-yə ixrac edilmişdir. 1943-cü ildə basenci cinsi Amerika İtçilik Klubu (AKC) tərəfindən rəsmi olaraq tanınmışdır.[13][14]
basencilər müəyyən genetik xəstəliklərə meyllidirlər. Fanconi sindromu böyrək funksiyalarının pozulmasına səbəb olan bu xəstəlik adətən 4-8 yaş arasında baş verir.[15] Erkən diaqnoz orqanın zədələnməsini azalda bilər.[16] Genetik hemolitik anemiya qan hüceyrələrinin erkən parçalanması ilə xarakterizə olunan bir xəstəlikdir. Proqressiv retina atrofiya görmə qabiliyyətinin itirilməsi ilə nəticələnən irsi bir xəstəlikdir.[17] Hipoplazma sümük iliyi funksiyasının zəifləməsi ilə əlaqədardır.[18] Basencilər uzunömürlü olsalar da, sağlamlıq problemlərinin qarşısını almaq üçün mütəmadi baytar nəzarəti vacibdir.[16]
- ↑
- ↑ Фалкон А. Басенжи // Мой друг собака (журнал). № 9. М.: ООО «Издательство Энимал Пресс». 2012. 23.
- ↑ Мищиха О. "Басенжи". Мой друг собака. ООО «ИИЦ Зооинформ». 18 aprel 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2018.
- ↑ "BCOA African Stock Project – 1945 Letter from Africa". Basenji Club of America. 12 dekabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 dekabr 2024.
- ↑ American Kennel Club, Basenji. "Basenji". 15 noyabr 2024.
- ↑ de Lavigne, Guillaume. Free Ranging Dogs: Stray, Feral or Wild?. Lulu Press. 2015. ISBN 978-1-326-21952-9.[daimi ölü keçid]
- ↑ "BCOA African Stock Project: My Journey into the Home of the Basenji". Basenji Club of America.
- ↑ Dollman, Guy. "The Basenji Dog". Journal of the Royal African Society. 36 (143). aprel 1937: 148–149. JSTOR 717626. 16 iyun 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 dekabr 2024.
- ↑ Joshua J. Mark. "Dogs in Ancient Egypt". World History Encyclopedia.
- ↑ "Basenji History". Basenji Club of America.
- ↑ Annie Shanley. "Man's Best Friend: Dogs in Pharaonic Egypt". Wonders & Marvels. 2 dekabr 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 dekabr 2024.
- ↑ "BCOA African Stock Project: Lady Helen Nutting". Basenji Club of America. 4 mart 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 dekabr 2024.
- ↑ Jones, Shirley. "BCOA African Stock Project: History of the Breed Presented to the AKC". Basenji Club of America. avqust 1989. 25 iyun 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 dekabr 2024.
- ↑ "Dibu Basenjis: Congo Trip 2010". dibubasenjis.com. 14 mart 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 yanvar 2020.
- ↑ Noonan, C. H. B.; Kay, J. M. "Prevalence and Geographic-distribution of Fanconi syndrome in Basenjis in the United States". Journal of the American Veterinary Medical Association. 197 (3). 1990: 345–349. doi:10.2460/javma.1990.197.03.345. PMID 2391269.
- ↑ 1 2 Kennel Club/British Small Animal Veterinary Association Scientific Committee. 2004. Purebred Dog Health Survey Arxiv surəti 13 avqust 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 13 avqust 2013 at the Wayback Machine. Retrieved 5 July 2007
- ↑ "Basenji Health Issues". basenjiweb.com. 20 avqust 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 iyul 2008.
- ↑ "Basenji Dog Breed Information". American Kennel Club (ingilis). 12 avqust 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2018.