Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Bakteriyaların hərəkəti qamçılar vasitəsi ilə olur. İlk dəfə bakteriyaların qamçıları olan hərəkətini 1838-ci ildə Erenbert müşahidə etmişdir və 1897-ci ildə Miqula bunların morfoloji təcrübələrini vermişdir. Qamçıların elektron mikroskopunda tədqiqi göstərir ki, hər bir qamçı - sitoplazmik membran daxilində olan və ibtidai heyvanların kirpikciklərinin çıxdığı bazal cisimciklərinə bənzər sərt qranullarından çıxan , nazik, uzun və incə fibrillərdir. Qamçılar bir növ zülaldan – filagellinidən təşkil olunmuşdur ki, bu da əzələ hüceyrəsində olan miozinə uyğundur. Filagellin 14 amin turşusundan ibarət olub , burada əsasən qlutamin və asparagin turşuları üstünlük təşkil edir, hər qamçı sayca 3-dən 11-ə qədər teldən təşkil olunmuşdur. Bakteriallardakı qamçıların yoğunluğu (diametri) 0,01 mkm olduğu halda uzunluğu bakterial hüceyrənin uzunluğundan dəfələrlə çox olur (20 mkm). Qamçılar spiralşəkilli olur. Qamçıların yerləşməsinə görə bütün hərəkətli bakteriları 4 qrupa bölmək olar:
1. Tək qamçılılar – monotrixlər (Monothricha). Vibio və Caulobacter cinslərində olur.
2. Hüceyrənin hər iki ucunda birər qamçıları olanlar – amfitrixlər (Amphythrica). Bu tip hərəkətə Sprillum cinsində rast gəlmək olar.
3. Dəstə qamçılılar - dofotrixlər (Lophothrica). Pseudomonas, Chromatium cinslərində olur.
4. Hüceyrəni hər tərəfindən əhatə edən dövrə kirpiklər – peritrixlər (Perithricha). Buna misal Enterobacteriaceae fəsiləsinə aid olan növlərdə rast gəlinə bilər. Bakteriaların hərəkətlərinin duru , qidalı becərilmiş bir sutkalıq kulturada müşahidə etmək olar. Bakteriaların hərəkəti bir sıra mühit amilləri ilə sıx əlaqədardır. Müxtəlif bakterialarda hərəkət sürəti müxtəlifdir. Ən hərəkətli forma bir qamçı ilə hərəkət edən vəba vibrionlarında müşahidə olunur. Uzunluğu 2 mkm olan bu bakteria 1 saniyədə 30 6- mkm-ə qədər məsafəni qət edə bilir. Bakterialarda qamçı və kirpikciklərdən əlavə hüceyrələrinin müəyyən nahiyəsində əmələ gələn çoxlu miqdarda çıxıntı - qlobul və ya saçaqlar – fibrilər də olur. Fimbri adı latın sözü olub “fimbriae”- dən götürülmüş və sap, saçaq , yumuşaq tük mənasında işlədilir. Müxtəlif bakterialrda bu saçaq və sap şəkilində ola bilir. Çöpvari və dairəvi bakterialrda fimbrilərə təsadüf olunur. Fimbrilər qamçılardan çox qısa və nazikdir. Əvvəllər təsəvvür olunduğu kimi fimbrilər hərəkət aləti deyil, güman edilir ki, bunun vasitəsilə bakterialar substrata yapışır. Torpaq mühitində yaşayan bakterialrda fimbrilər çətir formasında olur, onların torpaq kapiliyarlarından asılı qalmasını təmin edir. Son zamanlar məlum olmuşdur ki, cinsi saplar şəkilində (F-pili) də fimbrilər vardır ki, onalar donor hüceyrələrində rast gəlmək olar. Belə fimbrilər nisbətən yoğun və uzun olub , hər hüceyrədə 1-2 ədəd miqdardadır. Bunlar iki hüceyrənin bir-birinə yaxılaşmasını təmin edir və cinsi böyümə kimi içərisindən irsiyyət daşıyıcısını bir hüceyrə tərkibindən digərinə axıdır. Hüceyrələrdə fimbrilərin miqdarı çox dəyişkəndir: yoğun olduqda 200-400 ədəd qədər, nazik olduqda isə 400-700 ədəd qədər sapdan və saçaqdan ibarət ola bilir. Bu çıxıntıların uzunluğu 0.07-3,28 mkm, eni 0,01 -0,04 mkm-dir. Fimbrili mikroorqanizimlərdən Esch coli, Proteus hanseri , Pseudomonas echnoide, Azotobacter chroococcum və s. Göstərmək olar. Sprixoitlər qamçısız olur. Bunlar yığılıb açılması ilə ilanvari hərəkət edir. Mikrobakterialarda və bəzi göy-yaşıl yosunlarda isə qamçılar yoxdur, bunlar bərk substratın üzəri ilə selik ifraz edib sürüşməklə hərəkət edirlər (1 saniyədə 5 mkm). Adi mikroskopda bakteriaların qamçılarını görmək olmur. Bunları görmək üçün müxtəlif tərkibli xüsusi maddələrdən bə rəngləmə üsullarından istifadə olunur. Təbii halda qamçıları yalnız elektron mikroskopu ilə görmək mümkündür. Bakteriaların hərəkətlərini , asılan və əzilən damla preparatlarını adi mikroskop altında müşahidə etmək olar. Bundan başqa bakterialrı xüsusi qidalı mühitlərdə əkməklə onların hərəkətli olmalarını aşkar etmək olar.