Babayi ibn Lütf

Səfəvilər dövründə Babayi ibn Lütf və Kaşandakı yəhudi icması İslam dinini qəbul etməyə məcbur edilmişdir. Onlar illərlə zahirdə İslam dininə mənsub olduqlarını nümayiş etdirsələr də, gizli şəkildə yəhudi etiqadlarını qoruyub saxlamışlar. Babayi ailəsi Kaşan, Nətənz və ətraf kəndlərə köçərək məskunlaşmış, Səfəvilər dövründə onların böyük bir qismi İslamı qəbul etməyə məcbur edilmiş, lakin əksəriyyəti dinlərini gizlicə qorumaqda davam etmişlər. Bu səbəbdən bu insanlar “anusim” (məcburi din dəyişmişlər) adlandırılır.

Kaşan yəhudiləri, Şah Sultan Hüseyn dövründə baş verən təqiblər nəticəsində Deyliman bölgəsinə köç etmişlər. Burada qadın bəzək əşyalarının təmiri, qədim əşyaların toplanaraq Qəzvində satılması və şərab istehsalı kimi sahələrdə fəaliyyət göstərmişdir. Meşə Hərəkatı dövründə Gilan bölgəsində baş verən qarışıqlıqlar səbəbindən yəhudilər Siyahkəl şəhərindən qaçmağa məcbur olmuş, yalnız bir neçə ailə İslamı qəbul edərək Lənkəran yaxınlığında yerləşən Lahican ətrafına sığınmışdır. Onlardan sonuncusu adını dəyişərək İsa Babayi olmuşdur (Babayi ibn Lütfdən törəmiş). Digərləri Gilan bölgəsində yaşama imkanından məhrum olduqları üçün Tehrana köçmək məcburiyyətində qalmışlar. Pəhləvilər dövrünün əvvəlində Siyahkəldə yaşayan təxminən 90 yəhudi ailəsindən yalnız 5-i (İslamı qəbul etmişlər) orada qalmağa davam etmişdir. Siyahkəl yəhudiləri gündəlik söhbətlərdə ivrit, yerli əhali ilə ünsiyyətdə isə Gilək dilindən istifadə etmişlər. Onlardan qalan yazılı mətnlər ivrit və fars dillərində yazılmışdır.

Yəhudilərin Gilan bölgəsində müxtəlif məntəqələrdə – Əfremcan, Xomam, Yəhudkulayə, Ləhiçan, Rudbar, Fəmunat və digər şəhərlərdə məskunlaşdıqları haqqında ümumi məlumatlar mövcuddur.

1948-ci ilə aid məlumatlara əsasən, Rəşt və Bəndər Pəhləvi şəhərləri ən çox yəhudi əhalisinə malik olmuşdur. Bu əhalinin əksəriyyəti Kaşan, İsfahan və Siyahkəldən gələn köçkünlər idi və əsasən toxuculuq ticarəti ilə məşğul olurdular. Rəştdə 30 yəhudi ailəsi, bir sinaqoq və “Kuruş” adlanan bir orta məktəb mövcud idi. Pəhləvidəki yəhudi əhalisinin sayı Rəştdəkindən iki dəfə az ^[1] idi. İslam İnqilabından sonra Rəştdə yalnız bir yəhudi ailəsi qalmışdır. XXI əsrin əvvəllərinə dair Gilan bölgəsində yəhudi icmalarının mövcudluğu barədə məlumat yoxdur.^[2]

Babayi ibn Lütf iki əsər müəllifidir: "Tarix-i Anusi" (Anusilərin tarixi) və "Münacatnamə". Hər iki əsər fars dilində, lakin ivrit əlifbası ilə yazılmışdır. "Tarix-i Anusi" əsəri məsnəvi formasında yazılmış 5268 beytlik salnamədir və 83 fəsildən ibarətdir. Əsərin əsas mövzusu hicri 1066-cı (miladi XVII əsr ortaları) ildə Səfəvi hökmdarı II Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə İran yəhudilərinin altı il davam edən məcburi islamlaşdırılma hadisəsidir. Əsərdə həmçinin I Şah Abbas dövründə İsfahan yəhudilərinin qarşılaşdığı təzyiqlər və Şah Səfi dövründəki nisbətən yaxşılaşmış vəziyyətə də toxunulmuşdur. Əsərdə hicri 1016-hicri 1072 hicri illəri arasında baş verən hadisələr əhatə olunur.

Səfəvi dövrü mənbələri və həmin dövr səyyahlarının qeydləri əsərdə təsvir olunan hadisələrin ümumi xətlərini təsdiq edir. Məsələn, Məhəmmədtahir Vahid Qəzvini "Abbasnamə" əsərində II Şah Abbasın əmri ilə 100 min İran yəhudisinin dinlərini dəyişməyə məcbur edilməsindən bəhs edir. İsfahanda yaşayan xristian missionerlərin məktublarında bu proses və vəzir Məhəmməd bəy Etimadüddövlənin rolu haqqında məlumatlar verilir. Vəra B. Morinin bu əsərə həsr olunmuş tədqiqatında isə əsərdə təsvir edilən şəxsiyyətlərin və hadisələrin əksəriyyətinin tarixi əsaslara söykəndiyi bildirilir.

"Tarix-i Anusi" əsərinin əhəmiyyəti yalnız İran yəhudilərinin tarixi ilə bağlı məlumatlarla məhdudlaşmır. Əsər eyni zamanda Səfəvilər dövrü İran tarixi, dinlər və məzhəblər tarixi, sosial tarix, dilçilik, dialektologiya, yerli tarix və İran ədəbiyyatı tarixi baxımından da dəyərli bilgilər təqdim edir. Bundan əlavə, əsərdə yəhudilərin qarşılaşdıqları zülmlərin təfərrüatları, onların daxili icma quruluşu, məşğulluq sahələrinin bölgüsü və yəhudi əhalisinin say tərkibi ilə bağlı mühüm məlumatlar əks olunmuşdur.^[3]