Şeyx Əbül-Bəkā Baba İlyas-ı Xorasana, böyük bir ehtimalla, Monqol istilası sırasında yıxılan Xarəzmşahlar dövləti sahəsindən, bərabərindəki türkmənlərlə Anadoluya köç etmiştir. Anadoluya gəlmədən öncəki həyatı haqqında heç bir şey bilinmir. Onunla ilgili ən əski qaynaqlardan biri olan və nəvəsi Əlvan Çələbinin 733 (1332/33) ildə qələmə aldığı "Mənakıbül-qüdsiyyə" adındakı mənakıbnaməyə görə, Anadoluya gəldikdən sonra Amasiya yaxınında bu gün İlyas köyü adıyla bilinən Çat kəndinə yerləşmiş, bir zaviyə açaraq təriqətini yaymağa başlamış və ətrafına bir çox mürid toplamışdır. Sözü edilən qaynaqda Dədə Qarkın adında bir Türkmən şeyxinin xəlifəsi göstərilməklə bərabər mənsub olduğu təriqətin adı zikr edilməmişdir. Ancaq eyni sülalədən gələn və yenə bir şeyx olan Aşıkpaşazadənin bildirdiyinə görə Baba İlyas, Tacülarifan Seyyid Əbül-Vəfa Bağdadinin (ö. 501/ 1107) qurduğu Vəfaiyyə tariqətinə mənsupdu. Bu səbəblə Baba İlyasın şeyxi olaraq göstərilən Dədə Qarkının da eyni təriqəta bağlı olduğu söylənə bilir. Vəfaiyyə təriqətının XIII əsrdən etibarən Anadoluda özəlliklə Türkmən zümrələri arasında yayıldığı, Yəsəviyyə, Qələndəriyyə, kimi qeyri-sünnə mahiyətdəki başqa təriqətlarla birlikdə XIV əsrdə dəxi mövcudiyətini sürdürdüyü anlaşılmaqdadır.

Bugünə qədər Baba İlyasın Babailik adı altında bir təriqət qurduğu irəli sürülmüşsə də, gerçəkdə böylə bir şeyin söz konusu olmadığı, bu yanılqının adı keçən üsyan, ayaqlanma hərəkətinin yaxşı təhlil edilməməsindən irəli gəldiyi söylənə bilir. Baba İlyas öz adına təriqət qurmamış, bağlı olduğu Vəfaiyyə təriqətının şeyxi olarak Çat köyündəki zaviyəsində, İslamiyətə girmələri üzərindən fazla bir zaman keçmədiyi üçün hənüz əski inanclarını bəlli ölçüdə qoruyan və oxuma yazma bilməyən yarı göçəbə Türkmənlərə yapılarına uygun bir tasavvuf anlayışı sunmuştur. Onun fikirlərinin kısmən İsmaila təsirlər taşımış olması da kuvvətlə muhtəməldir. Çünkü Baba İlyas, çok zor içtimaa və iktisada şartlar içində yaşayan, gərək yərli halkla gərəksə yönətim çəvrələriylə pək çok probləmi olan Türkmənləri Səlçuklu hükümətinin baskılarından kurtaracak bir məhda hüviyətiylə ortaya atılmış bulunuyordu. Türkmənlər onun talimat və propagandalarını canla başla bənimsəmişlər, hatta daha da iləri gidərək ona Baba Rəsûlullah bilə dəmişlərdi.

Baba İlyas 637-ci (1240-cı) ildə Rum Səlcuqlu Sultanı II Qiyasəddin Keyxosrova qarşı iqtidarı ələ keçirmək maksadıyla hazırladığı ayaklanmanın fiila idarəsini xəlifəsi Baba İshaqa havalə ətti. Ayaklanmanın ilk zamanlarında başarı kazanarak Günəydoğu və Orta Anadoluyu ələ gəçirən Babailər Amasyada ilk yənilgiyə uğradılar. Amasya Kaləsinə sığınmış olan Baba İlyas burada Mübarizüddin Armağanşah kuvvətləri tarafından kıstırılıp yakalandı və idam ədildi. Buraya gələn fakat şeyxini kurtarmaya muvaffak olamayan Baba İshak yönətimindəki diğər grup Konya üzərinə yürüdü. Ancak Kırşəhir yakınlarındaki Malya ovasına gəldikləri sırada Babaalər, paralı Frank askərlərinin də bulunduğu Səlçuklu ordusu tarafından ikinci dəfa ağır bir yənilgiyə uğratıldılar və Baba İshak öldürüldü. Böyləcə isyan bastırılmış oldu.

Baba İlyasın bu isyanla birliktə başlattığı dina-tasavvufa harəkət, asıl onun ölümündən sonra oğlu Muhlis Paşa və diğər halifələri vasıtasıyla özəlliklə Orta və Batı Anadoluda yayılmış, Osmanlı Dəvlətinin kuruluş dönəmində abdalan-ı Rûm harəkətini və nihayət Bəktaşaliği doğurmuş və asıl önəmlisi, XVI. yüzyılda Osmanlı bəlgə və vəkayinamələrində kızılbaş vəya Rafiza adı vərilən zümrələrin təşəkkülünə zəmin hazırlamıştır.

Bütün bunlar göz önünə alındığı takdirdə Baba İlyasın Türkiyənin içtimaa və dina tarihində bu günə kadar ən təsirli rollərdən birini oynamış bir şahsiyət olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır.

• Ələvilik