Başqırd üsyanı (1704-1711)

1704-cü ildə Başqırdıstandakı vergiyığanlar yeni bir fərman ilə çıxış etdilər.

Yeni fərmanda 72 yeni vergi öz yerini almışdı. Bu vergilər isə əsasən mollalara,məscidlərə və ibadət üçün məscidə gələnlərə şamil olunurdu. Bundan başqa, fərmanda yeni məscidlərin artıq kilsə formasında tikilməsi və yaxudda kilsənin nəzdində yerləşməsi nəzərdə tutulmuşdu. Bu isə çarlıq tərəfindən ərazinin dini tərkibini dəyişmək məqsədi ilə atılan addım adlandırılırdı. Ruslar həmçinin Şimal müharibəsi üçün 20,000 at və 4,000 piyada istəmişdi.

Üsyan 1704-cü ilin yayında başlandı. 1705-ci ilin başlanğıcından etibarən fərmandakı tələbləri yerinə gətirmək üçün Sergeyev çarlıq tərəfindən Ufaya göndərildi. O, bura gələn kimi atları tələb etməyə başladı. İğtişaşlardan sonra 5,000 at verməyə razı oldular. Lakin Başqırdlar vergiləri ödəməyi heç bir halda qəbul etmədilər. Kazan dəmir yolları Düme İşkıyevin başçılıq etdiyi üsyançılar tərəfindən idarə edilməyə başlandı. İman Batırın dəstəsi isə Noqay yolundakı malikanələrdən birini ələ keçirdi. Başqırd üsyançılar, 1706-cı ilin yazında Moskvaya Dümada səkkiz seçilmiş başqırd tərəfindən Dümən İşkeev başçılıq etdiyi ərizə ilə çara müraciət etməyi təklif etdi. Lakin çar hökuməti təklifi rədd etdi. Dümən İşkeev asıldı. Digərləri isə tutuldu. Bunu öyrənən başqırdlar döyüşməyə davam etdilər.

1707-ci ilin payızında hərəkat geniş vüsət almağa başladı. Üsyançılar dekabrda Kama çayını keçdilər və bununla da Kunqur,Vyatka və Kazan bölgələri də üsyana qoşuldu.

Rusiya vətəndaşlığını ləğv edən Başqırd feodal elitası Başqır Xanlığının Türkiyə və Krım xanlığı ilə bağlı vassal əlaqəsini yaratmağa çalışdı.

1708-ci ilin əvvəlində Hökumət Şahzadə Xovanskinin rəhbərlik etdiyi üsyançıları cəzalandırdı. 1708-ci ilin aprel-may aylarında üsyançılar Bulavin üsyançıları və Donun kazakları ilə təmas qurmağa başladılar. 1708-ci ilin mayında hökumət Başqırdlara danışıqlara başlamağı təklif etdi. Xovanski hökumət adından üsyançıların bağışlanmasını və yerli hakimiyyət orqanlarına qarşı şikayətlərini nəzərdən keçirəcəyini vəd etdi. Başqırdlar döyüşü dayandırmağa razılaşdılar.

1709-cu ilin yazında Sibir və Şərqi Noqay yollarında qiyamlar başladı. Transural bölgəsində üsyana Aldar və İsyancildinim Urakami Yuldaşbayeva rəhbərlik edirdi. Əsgərlər qaraqalpaqlarla əlaqə qurdular və onlarla birgə İset, Miass və Teça hövzələrində Başqırd torpağında qalalar, qəsəbələr, zavodlar, monastırlar və kəndlərə hücum etdilər. 1710-cu ildə üsyan hələ də davam etdi.

Son mərhələ 1711-ci ildə Başqırdıstanın mərkəzində mübarizə aparmaq cəhdi ilə xarakterizə olunur. Təşəbbüs Başqırdlar Noqay və Kazandan olan üsyançılardan gəldi. Bu üsyan sonlandırıldı, amma imperator hökuməti bəzi güzəştlərə getdi.

İmperator hökuməti Başqırdların üstünlük hüquqlarını təsdiqləməyə, yeni vergiləri ləğv etməyə, yerli hakimiyyət orqanlarının zülmünü və şiddətini pisləməyə məcbur oldu. 1711-ci ilin sonunda bölgədə mübarizə dayandı. Başqırdların səfirliyi 1725-ci ilə qədər imperatora sadiq qaldı. Qələbə Pirr idi, insan və maddi itkilər böyük oldu.

• "Восстание 1704-11", Russian-language article in Bashkortostan: A Brief Encyclopedia. English translation from Google Translate.
• "Башкирия в составе русского государства.", Russian-language article "Bashkortostan within the Russian State". English translation from Google Translate.

• Bashkir Rebellion 1662-1664 Biennium — in the Bashkir Encyclopedia [1]
• Ustiugov NV, Bashkir rebellion 1662-1664 gg., To Sat: Historical Records, Vol 24, Moscow, 1947;
• Akmanov, I.G. Башкирские восстания XVII—начала XVIII вв. [Bashkir Rebellion 17th — Beginning of the 18th Century]. - Ufa Kitap, 1998.
• Akmanov, I.G. Башкирия в составе Российского государства в XVII—первой половине XVIII в. [Bashkortostan within the Russian state in the 17th — the first half of the 18th century]. - Sverdlovsk: in the Urals. University Press, 1991.