Başlı döyüşü

XIX əsrin birinci yarısında Rusiya İmperiyasının Qafqaza genişmiqyaslı ekspansiyası başladı və yerli xalqlar buna qarşı çıxmağa çalışırdılar.

1818-ci il iyulun 24-də Yermolov Dargin cəmiyyətlərindən girovlar tələb etsə də, onlar imtina etdilər. Girovları tələb etmək və ya əsas qüvvələrə yaxın olmaq məqsədilə Pestel dəstəni gözlənilmədən Başlıya köçürdü. Bu yerdəyişmə dəstənin vəziyyətini ağırlaşdırdı, çünki açıq ərazidən fərqli olaraq, şəhərin içərisində toplardan istifadə məhdudlaşır, piyadalar isə çətin vəziyyətə düşürdü.^[1][2]

Rus dəstəsinin gəlişindən narazı qalan Başlı sakinləri Avar xanı Sultanəhməddən kömək istədilər. Sultanəhməd xan, qardaşı Həsən xan, aquşalı Məhəmməd Qazi, qazıqumuqlu II Surxay oğulları ilə birlikdə, qubalı Şeyxəli xan isə qohumu yersili Abdulla bəy ilə birlikdə, o cümlədən digər Dargin cəmiyyətlərinin dəstələri, hər biri öz dəstəsi ilə Başlı yaxınlığında toplandılar. Rus mənbələrinə görə, cəmi 20.000-ə yaxın könüllü toplanmışdı.^[2][1]

Başlı sakinləri əvvəlcə rus dəstəsinə sadiq idilər, istehkamların tikintisində kömək edir, hətta bəziləri müdafiə əməliyyatlarında iştirak edirdilər, lakin tədricən dəstəyə qarşı münasibət düşmənçiliyə çevrildi.^[2]

1818-ci il oktyabrın 23-ü günorta saat 2-də dağlılar rus istehkamlarına hücuma başladılar.^[1] Dəstə hazırlıqsız yaxalandı və Pestel komandanlıqdan kənarlaşaraq Başlı qalasında qapandı. Yerli sakinlərin evlərində yerləşdirilən əsgərlər vaxtında həyəcan siqnalı ilə qalxa bilmədilər. Dağlıların Başlıya daxil olmasından sonra bir çox əsgər təkbaşına müdafiə olunmağa məcbur oldu ki, bu da böyük itkilərə səbəb oldu. İki ştab-zabit sağ qalanları öz ətrafında toplamağa çalışdı. Əsgərlər suvarma kanalının arxasına keçirilərək qala yaxınlığında cəmləşdirildi, topları da gətirmək mümkün oldu. Kanalın və böyük şam ağaclarının arxasında gizlənərək hücumu dəf etməyə başladılar.^[2]

Oktyabrın 24-ü və 25-i fasiləsiz toqquşmalar getdi, mühasirəyə düşənlər toplardan istifadə etməyi bacardılar, nəticədə hücum edənlər arasında böyük itkilər başladı. Başlı sakinləri qəti olaraq hücum edənlərin tərəfinə keçdilər və evlərdən arxadan topları atəşə tutmağa başladılar, lakin bu evlər əsgərlər tərəfindən dərhal yandırıldı. Dağlılar nizami mühasirəyə keçdilər və səngərləri müdafiə xəttinə doğru çəkərək 30 metrə qədər yaxınlaşdılar, lakin əks-hücumla səngərlər təmizləndi. Üç gün ərzində dəstə yemək və yuxusuz hücumları dəf etdi.^[3]

Oktyabrın 26-sı mühasirə, hücum edənlər arasında böyük itkilər, eləcə də Şeyxəli xanın şübhəli hərəkətləri səbəbindən zəiflədi. Onun tabeliyində olanlar "qənimət" toplamağa başladılar – əsgər cəsədlərini tapıb "qulaqlarını və digər üzvlərini" kəsir, bütün bir kisə "qənimət" yığırdılar. Bundan sonra Şeyxəli xan və Abdullanın dəstəsi Başlıdan çıxaraq Qubaya getdi. Sonradan məlum oldu ki, bu kisə Qacar şahzadəsi Abbas Mirzəyə təqdim edilmişdir.^[1][4][5]

Mühasirəçilərin zəiflədiyini və hücum şövqünün azaldığını görən rus komandirləri Dərbəndə doğru gecə yarmasına qərar verdilər. Lakin irəliləyiş zamanı Başlı sakinləri, rusların girov götürdüyü öz amanatlarını geri almaq tələbi ilə onların yolunu kəsməyə çalışdılar. Vəziyyətin kritik olduğunu anlayan əsgərlər kəndin evlərini alova bürüdülər. Mülklərini xilas etmək zərurəti qarşısında qalan başılılar, irəliləyən dəstəyə müqavimət göstərmək fürsətini itirdilər. Dağlı döyüşçülər bir neçə saat ərzində rusların izinə düşərək onları amansızcasına təqib etdilər. Yollar tələlərlə dolu pusqularla kəsilmiş, strateji körpülər dağıdılmış, yol boyu yerləşən kəndlər isə müdafiə məntəqələrinə çevrilmişdi. Böyük çətinliklə Ulluçay çayına qədər yol tapa bilən dəstə, daha sonra magistral yolu tərk edərək dəniz sahilinə doğru istiqamət götürdü. Yalnız dənizkənarı zolaqla hərəkət edərək sağ qalanlar nəhayət Dərbəndə çatmağı bacardılar.^[6]

Pestel öz hesabatında itkilərin sayını 418 nəfər (140 ölü və 278 yaralı) göstərsə də, knyaz Mədətov Yermolova yazdığı məktubda öz təəssüratlarını bildirir: 500-dən çox adam, yəni dəstənin dörddə biri ölü və yaralı idi.^[6]

Mədətov daha sonra yazır:

"Yaralı əsgərlərin hamısı bir ağızdan boş yerə məhv olduqlarını qışqırır və general-mayor Pestelin zəif komandanlığından çox narazılıq edirlər... Buradakı bütün xalq general Pestelin idarəçiliyindən son dərəcə narazıdır, hər uyğun məqamda silahlanmağa hazırdır".

Qiyam yatırıldıqdan sonra Pestel Başlının ən nüfuzlu ailələrindən – ağsaqqalların və qazilərin (qadi) uşaqları olan 29 girovu, əsasən gəncləri və yeniyetmələri Dərbənd həbsxanasına saldı. Yermolov onlardan 17 yetkin şəxsi asdı, qalan azyaşlıları isə "bağışlayaraq" Dərbənddəki girovlar həyətində saxladı.^[6][1] Vasili Potto bu hadisəni belə təsvir edir:^[1]

"Gözlənildiyi kimi, Pestelin geri çəkilməsi dağlılar tərəfindən zəfər təntənəsi ilə qarşılandı. Dağıstan sevinirdi və onun elçiləri hətta müsəlman əyalətlərində peyda olaraq rusların qovulması barədə şad xəbəri hər tərəfə yayırdılar".

Döyüş Başlı kəndi üçün növbəti dağıdıcı hadisələrdən biri olmuşdur. Professor Səkinət Hacıyeva bu və buna bənzər hadisələri belə təsvir edir:^[7]

"1877-ci ildə, məlum olduğu kimi, sakinlərin anti-müstəmləkəçi çıxışına görə ən böyük cənub qumuq kəndi olan Başlı tamamilə dağıdılmış və yandırılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Başlı bundan əvvəl də dəfələrlə məhv edilmişdi. Y. İ. Kozubski onun faciəli taleyi haqqında yazırdı: «Başlı — usmilərin dördüncü iqamətgahı — 26–30 sentyabr 1722-ci ildə dağıdılmış, 1742-ci ildə Nadir şah tərəfindən viran edilmiş, 28 iyun 1812-ci ildə Xatunsev tərəfindən tabe edilmiş, 13–16 oktyabr 1818-ci ildə Pestelin mühasirəsinə məruz qalmış, 22 oktyabr 1819-cu ildə Mədətov tərəfindən alınmış və nəhayət, 3 oktyabr 1877-ci ildə yandırılmışdır".

• Mustafazadə, Tofiq. Quba xanlığı (PDF) (az.). Bakı: Elm. 2005. 480.
• Магомедов, Р.М. Даргинцы в дагестанском историческом процессе, Т. II. Дагестанское книжное издательство. 1999. 520. ISBN 5-297-00577-9.
• Потто, Василий. XIV. Разгром Мехтулы. Кавказская война. Том 2. Ермоловское время (rus).
• Гаджиева, Сакинат. Кумыки: историческое прошлое, культура, быт. Книга вторая (rus). Махачкала: Дагестанское книжное издательство. 2005. 436.