Bağdadın mühasirəsi — 1821-ci ilin oktyabrında Bağdad şəhərində Məhəmməd Əli Mirzənin başçılıq etdiyi hücuma keçən Qacar ordusu ilə Davud Paşanın əyalət komandanlığı altında müdafiə edən Osmanlı imperiyası arasında hərbi toqquşma. Bu, 1821–1823-cü illərdə Osmanlı–İran müharibəsinin bir hissəsi idi.
| Bağdadın mühasirəsi | |||
|---|---|---|---|
| Osmanlı–İran müharibəsi (1821–1823) | |||
| Tarix | oktyabr 1821 | ||
| Yeri | Bağdad[1] | ||
| Nəticəsi | Osmanlının qələbəsi | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
| İtkilər | |||
|
|||
|
|
|||
XIX əsrin əvvəllərində Osmanlı imperiyası qərbdə yunan üsyanı ilə mübarizə aparan zaman şərqdə Qacar dövlətinin güclənməsi təhlükəsi ilə üz-üzə idi. Osmanlının rəqibi olan Rusiya Osmanlı dövlətini daha da zəiflətmək üçün fürsət görmüşdü. Rusiya İran vəliəhdi, Fətəli şah Qacarın oğlu Abbas Mirzəni Osmanlı Türkiyəsini işğal etməyə sövq etmişdi. Qacarlar Osmanlı imperiyasına qarşı çıxan kürd tayfalarına dəstək olaraq, Şərqi Bəyazid və Van yaxınlığındakı Osmanlı ərazisinə keçmişdilər.[3][12][13][14]
Osmanlılar buna iki qollu əks-hücumla cavab vermişdilər. Şimalda Məhəmməd Əmin Rauf paşa Şərqi Anadoludakı İran qarnizonlarına hücum edib Azərbaycanın bir hissəsini işğal edərək İranın qoşun toplamasının qarşısını almaq və Osmanlı şərtləri ilə sülhə məcbur etməyi planlaşdırırdı.[15]
Cənubda, sentyabr ayında Bağdadın Osmanlı "vəlisi" Davud Paşa tərəfindən ikinci əks hücum təşkil edilmişdi. O, İranı işğal etmiş, lakin nəticədə uğursuz olmuş və Fətəli Şah Qacarın böyük oğlu şahzadə Məhəmmədəli Mirzənin rəhbərliyi altında Qacar ordusu tərəfindən təqib edilmişdir.[14] Qacarlar Osmanlı müxalifətini məğlub edən feyli kürdlər və lurların dəstəyi ilə Diyalə çayıboyunca Şəhriruzu ələ keçirmiş, türkləri yenidən Osmanlı ərazisinə qovmuş və Kərkükə çəkilməyə məcbur etmişdilər.[16] Məhəmmədəli mirzə Süleymaniyyəni fəth etmiş və Samarranın alınmasından sonra Qacar ordusu 40.000 piyada və artilleriya ilə Bağdadı mühasirəyə almışdır.[16][3][17][18] Mühasirə uğurlu olacağı halda, regional güc balansını İranın xeyrinə dəyişəcəkdi.[3]
Şəhərin müdafiəsinə Davud Paşa başçılıq edirdi. Yalnız məhdud qüvvələr almasına baxmayaraq, Davud Paşa şəhərin müdafiəsini uğurla təşkil etmiş, istehkamları gücləndirmiş və təchizat xətlərinin toxunulmaz olmasını təmin etmişdir.[16]
Qacar ordusunun şəhərin möhkəm istehkamlarını yarmaq cəhdlərinə sayca az olan Osmanlı qüvvələri müqavimət göstərmişdilər. Mühasirə davam etdikcə məlum olmuşdur ki, Qacar qüvvələri ilkin irəliləyişlərinin sürətini qorumaq üçün mübarizə aparırdı. Xüsusən də bölgənin ağır şərtləri və maddi-texniki çətinliklər Qacar ordusuna ziyan vurmuşdur. Mühasirə zamanı Qacar qüvvələrini məhv edən vəba epidemiyası baş vermişdir. Məhəmmədəli mirzə özü xəstələnmiş və bir ay sonra, noyabrın 22-də Ktesifonda olan zaman vəfat etmişdir. Epidemiyanın Osmanı tərəfinə təsiri naməlumdur.[16][19]
Qacarlar və Osmanlılar danışıqlara başlamışdır. İran Osmanlı mənbələri bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir, hər ikisi digərinin sülh üçün elçi göndərdiyini iddia edir. Hər halda, danışıqlar 1821-ci ilin sonlarında mühasirənin götürülməsinə səbəb olmuşdur. Qacarlar ağır itki vermişdilər, Osmanlı itkiləri bilinmir. Osmanlılar Bağdadı ələ keçirmiş və Qacar ordusu şimala, Ktesifona doğru yola düşmüşdür.[16]
Mühasirə təkcə hərbi mübarizəni deyil, həm də regional ittifaqların toqquşmasını təmsil edirdi. Regiondakı həm Osmanlı, həm də Qacar qüvvələri tərəfindən rəftar edilən bir çox kürd tayfalarının mürəkkəb loyallıqları var idi. Qacarlar onları Osmanlı repressiyalarından qoruyacaqlarına söz vermiş, Osmanlılar isə bölgədəki sabitliklərini və tarixi varlıqlarını vurğulamışlar. Bundan əlavə, Qacar hücumuna daha geniş geosiyasi amillər təsir etdi. Qacarlar sülaləsi Rusiyanın dəstəyi ilə mühüm ticarət yollarına nəzarət etmək və Osmanlı imperiyasına qarşı mövqelərini gücləndirmək üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən Mesopotamiya üzərində təsirini genişləndirməyə çalışırdı.[3][20][21]
Uğursuz mühasirə XIX əsrdə Osmanlı-İran müharibələrinin daha geniş dinamikasını vurğulamışdır. Bu dövr regional hökmranlıq uğrunda gərgin rəqabətlə səciyyələnir. Qacarlar qərbdə Osmanlının diqqətini yayındırmaqdan yararlanmağa çalışsalar da, Osmanlılar Avropa ərazilərində davam edən problemlərə baxmayaraq, şərqdə öz maraqlarını müdafiə etmək qabiliyyətini nümayiş etdirmişdilər.[3][20][21]
- ↑ Tekdemir, Aziz. "19. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Osmanlı-İran Çatışmaları ve 1821-1823 Savaşı" [Ottoman-Persian Conflicts in the First Quarter of the 19th Century and the War of 1821–1823]. Karadeniz International Scientific Journal (türk). 4. 2009 – Academia.edu vasitəsilə.
- ↑ "BAĞDAT". TDV İslâm Ansiklopedisi (türk). İstifadə tarixi: 2025-04-10.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Azap, Eralp Yaşar. "1820-1823 Osmanlı İran Savaşında Ortaya Çıkan Salgın ve Bu Salgının Savaşa Etkisi" [The Epidemic in the 1820-1823 Ottoman-Persian War and Its Effect on the War]. Hazine-I Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi (türk). 2 (2). December 2020: 84–88 – Academia.edu vasitəsilə.
- ↑ Azap, Eralp Yaşar. "I. Erzurum Antlaşmasının (1823) Meclis-i Mükâleme Mazbatası". Belgeler. 39 (43). 2024: 1–14. doi:10.37879/belgeler.2024.1. ISSN 0041-4247.
- ↑ Amanat, Abbas. Dawlatšāh, Moḥammad-ʿAlī Mīrzā // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica, Volume VII/2: Dastūr al-Afāżel–Dehqān I. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 1994. 147–149. ISBN 978-1-56859-020-2.
- ↑ "Turko–Iranian War (1821–1823) | Encyclopedia.com". www.encyclopedia.com. İstifadə tarixi: 2025-03-16.
- ↑ Sepehr, Nasihü't-Tevarih: Tarih-i Kacariye ez Agaz ta Payan-ı Saltanat-ı Feth Ali Şah, p. 331
- ↑ Rifat Uçarol; a.g.e., p.157-158
- ↑ İPEK, Yasin. İRAN’DA KAÇAR TÜRK HANEDANLIĞI, BABİLİK VE BAHAİLİK (türk) (2nd). İstanbul: Yasin İPEK. 2023. 75. ISBN 978-605-351-761-0.
- ↑ 1 2 Azap, Eralp Yaşar. "İran'da Feth Ali Şah Dönemi (1797-1834) Askerî Reformları ve Sonuçları" [Military Reforms in Iran During the Era of Feth Ali Shah (1797-1834) and the Results]. Ankara University Journal of the Faculty of Languages and History-Geography (DTCF) (türk). 62 (2). 2022: 1122–1123 – Academia.edu vasitəsilə.
- ↑ Ateş, Sabri. The Ottoman-Iranian borderlands : making a boundary, 1843-1914. 30 July 2015. ISBN 978-1-107-54577-9. OCLC 980068476. p.52
- ↑ Keçeci, Serkan. The Grand Strategy of the Russian Empire in the Caucasus against Its Southern Rivals (1821-1833) (Unpublished PhD Dissertation). London: The London School of Economics and Political Science. 2016. 160–161.
- ↑ Kalantari, Yahya. Ottoman-Iranian Relations During the Reign of Fath Ali Shah (1797-1834) (Unpublished PhD Dissertation). Istanbul: Istanbul University, Faculty of Literature, Department of Modern History. 1976. səh. 128.
- ↑ 1 2 "Turko–Iranian War (1821–1823)". Cengage Group. İstifadə tarixi: 2025-03-02 – Encyclopedia.com vasitəsilə.
- ↑ Farmanfarmaian, Roxane, redaktorWar and peace in Qajar Persia: Implications Past and Present. 30 January 2008. ISBN 978-1-134-10307-2. OCLC 1294638373.
- ↑ 1 2 3 4 5 Farrokh, Kaveh. Iran At War 1500-1988. Osprey Publishing. 2011. səh. 204.
- ↑ Al-Bustani, 1979, p. 65
- ↑ Azap, E. Y. (2022). "Military Reforms and Their Consequences during the Reign of Fath Ali Shah (1797–1834) in Iran." Journal of Language and History-Geography, Ankara University, 62(2), 1122–1123.
- ↑ Hambly, Gavin R. G. (1968). "Ch. 4". The Cambridge History of Iran. Vol. 7. Cambridge University Press. p. 163.
- ↑ 1 2 Cevdet, Ahmet (2017). History of Cevdet/Târîh-i Cevdet (Tertib-i Cedîd) Zeyl ve İlaveleriyle Tam Metin Transkripsiyon, 3. Kitap (9, 10, 11, 12. Ciltler). Ahmed Cevdet Pasha Turkey: Union of Chambers and Commodity Exchanges of Turkey (TOBB). p. 3286
- ↑ 1 2 Güney, Filiz. XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı-İran İlişkileri ve İran'a Giden Osmanlı Elçileri [Ottoman-Persian Relations in the First Half of the 19th Century and Ottoman Ambassadors to Iran (Masters Thesis)]. Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Tezis) (türk). 2005.