Bürhanəddin Mərğinani

Mərğinani, Əbu Bəkrin nəslindən olan, müxtəlif alimlər yetişdirmiş bir ailəyə mənsubdur. Əsl adı Əli, atasının adı isə Əbu Bəkirdir. Orta Asiyanın Özbəkistan, Tacikistan və Qırğızıstan torpaqları arasında olan Fərqanə vadisi şəhərlərindən olan Mərğinanda doğulub böyümüşdür. Qaraxanilər dövrü Mavəraünnəhr hüquqçularındandır. Həm "Mərğinani" həm də "Fərqani" olaraq məşhurdur. Mərğinani, Hənəfi məzhəbi fəqihlərin təsnifinin beşinci təbəqəsində olub, "Bu daha səhihdir", "Bu daha üstündür" demək səlahiyyətinə sahib bir fəqihdir. Təhsil aldığı müəllimlərin çoxluğu və sahələrində məşhur olmaları, verdiyi əsərləri və Hənəfi məzhəbində görkəmli şagirdlər yetişdirməsi onun elmi səviyyəsini və qabiliyyətini göstərir. Məşhur olmasının əhəmiyyətli səbəblərindən biri də Mavəraünnəhr kimi bir elm mərkəzində yetişməsi və buralarda xidmət etmiş olmasıdır. Mərğinani, bu dövrlərdə cərəyan edən buxaralılar ilə Çingiz Xan arasındakı döyüşlərdə sülh edilməsi üçün vəzifələndirilmişdi. Buxara xalqından bəziləri edilən razılığa müxalif davrandıqlarına görə Çingiz şəhəri yandırmış və xalqını qətl etmişdi. O qarışıqlıqda Mərğinani də şəhid edilmiş olub (28 oktyabr 1197), Səmərqənddə dəfn edilmişdir.^[2]

Mərğinani "əl-Hidayə"də fiqhi mövzuların təsnifatı ilə bağlı əvvəlki Hənəfi fəqihlərinin sistematikasına riayət etsə də, zaman-zaman fərqli tənzimləmələr də etmişdi, məsələn, talağa dair hökümlər nikah bölməsində və ya müstəqil bir bölmədə dəyərləndirilərkən, Mərğinani talağı boşanma bölməsində dəyərləndirmişdir. Onun digər fəqihlərdən fərqli baxışlar qəbul etdiyi də görünür. Ərin cinsi zəifliyi halında bir illik gözləmə müddətində günəş təqviminin əsas götürülməsi fikrindən fərqli olaraq,^[3] Mərğinani ay təqvimi əsas olaraq götürmüşdür.^[4]

Mərğinani, bir çox sahədə ixtisas sahibi tanınmış alimlərdən dərs almışdır. Ustadları arasında fiqh, təfsir, hədis, əqaid və kəlam sahəsində çox məşhur alimlər vardır. Bəziləri bunlardır:^[2]

• Nəcmuddin Əbu Hafs ən-Nəsəfi,
• əs-Sadruş-Şəhid Hüsamüddin Ömər ibn Ömər ibn Əbdüləziz,
• Osman ibn Əli əl-Bikəndi,
• Ziyauddin Məhəmməd ibn Hüseyn əl-Bəndəci,
• Əli əl-İsbicabi, Qıvamuddin Əhməd ibn Abdurrəşid əl-Buxari,
• Əbu Hafs Ömər ibn Əli əz-Zəndəramisi.

Mavəraünnəhr alimlərinin ən görkəmli alimləri ondan dərs almışlar. Bəziləri bunlardır:^[2]

• Şəmsül-Əimmə əl-Kərdəri,
• Burhanul-İslam əz-Zərici,
• Mahmud ibn Hüseyn əl-Ustruşəni,
• Nizamuddin Ömər (müəllifin öz oğuludur),
• Əbul-Fəth Zeynuddin Əbdürrəhman ibn Əbubəkr İmaduddin (müəllifin nəvəsidir),
• Şəmsül-Əimmə Əbdüssəttar.

Mövcud qaynaqlardan əldə olunan məlumatlara görə müəllifin əsərlərinin hamısı fiqhə dairdir. Mərğinani çox əsər yazmışdır ki, bu əsərlərin bir neçəsi nəşr edilmiş və əlyazma olaraq mövcuddur. Digərlərinin bir qisiminin yalnız qaynaqlarda adları keçməkdədir. Bunlardan bəziləri:^[2]

• "Bidayətül-Mübtədi". Bu əsərdə Qudurinin Müxtəsərini, İmam Məhəmməd Şeybaninin "əl-Camius-Sağir"ini əsas almışdır.
• "əl-Hidayə". On üç ildə yazılan bu əsər "əl-Bidayə"nin şərhi olub, müəllifinin elmi qüdrəti və səviyyəsi, mövzularının yığcam bir būtün halında olması səbəbiylə Hənəfi fiqhinin ən əhəmiyyətli kitablarından qəbul edilmişdir. Hənəfi fiqhinin təməl kitablarından sayılan "Hidayə"nin ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri fiqhə dair məsələləri üsulla izah etmiş olmasıdır. Əsərin yazılma müddətində Mərğinaninin oruclu olaraq işlərini davam etdirdiyi rəvayət edilməkdədir. "əl-Hidayə" uzun illər həm Anadolu Səlcuqlu Dövləti mədrəsələrində, həm də Osmanlı Dövləti mədrəsələrində elm əhli arasında çox etibar görmüş və bəyənilərək mədrəsələrin proqramlarına dərs kitabı olaraq qəbul edilmişdir. Fateh dövründən başlamaq üzrə, Osmanlı mədrəsələrində fiqh dərslərində davamlı olaraq oxudulmuşdur.
• "Kitabüt-Təcnis vəl-Məzid fil-Fətava". Mərğinaninin bu əsəri fətvaları ehtiva etməkdədir.
• "Müxtəsərun-Nəvazil."
• "Kitabul-Fəraiz". Mərğinaninin "əl-Hidayə" adlı əsərində fəraiz mövzusu olmadığından qənaətə görə "Kitabul-Fəraizi" müstəqil olaraq ələ almışdır.