Butun axtardiqlarinizi tapmaq ucun buraya: DAXIL OLUN
  Mp4 Mp3 Axtar Yukle
  Video Axtar Yukle
  Shekil Axtar Yukle
  Informasiya Melumat Axtar
  Hazir Inshalar Toplusu
  AZERI CHAT + Tanishliq
  1-11 Sinif Derslikler Yukle
  Saglamliq Tibbi Melumat
  Whatsapp Plus Yukle(Yeni)

  • Ana səhifə
  • Təsadüfi
  • Yaxınlıqdakılar
  • Daxil ol
  • Nizamlamalar
İndi ianə et Əgər Vikipediya sizin üçün faydalıdırsa, bu gün ianə edin.
 Kömək
Kitab yaradıcısı ( deaktiv et )
 Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin Kitabı göstər (0 səhifə) Səhifə təklif edin

Bülövqaya yaşayış yeri

  • Məqalə
  • Müzakirə

Bülövqaya — Bülövqaya yaşayış yeri Cənubi Qafqazın Eneolit dövrünə aid mühüm arxeoloji abidələrindən biridir.[1] Yaşayış yeri Naxçıvan Muxtar Respublikasının Babək rayonu ərazisində yerləşir .[2][3]

Bülövqaya
Bülövqayanın yuxarıdan görünüşü.
Ölkə  Azərbaycan
Yerləşir Naxçıvan MR
Aidiyyatı Babək rayonu
Üslubu Arxeoloji abidə
KateqoriyaQədim yaşayış yeri
Azərbaycandakı tarixi abidələrin milli qeydiyyatı
ƏhəmiyyətiDünya əhəmiyyətli
Bülövqaya (Azərbaycan)
Nöqtə
Bülövqaya

Mündəricat

  • 1 Coğrafi mövqeyi
  • 2 Tədqiqat tarixi
  • 3 Maddi mədəniyyət
    • 3.1 Keramika
    • 3.2 Sadə keramika
    • 3.3 Basma və qabartma naxışlı keramika
    • 3.4 Boyalı keramika
    • 3.5 Qəhvəyi rəngli keramika
    • 3.6 Qara rəngli keramika
  • 4 Mesopotamiya və Urmiya hövzəsi ilə əlaqələr
  • 5 Şərqi Anadolu ilə əlaqələr
  • 6 Xammal mənbələri
  • 7 Əhəmiyyəti
  • 8 İstinadlar
  • 9 Həmçinin bax

Coğrafi mövqeyi

Qədim yaşayış yeri Naxçıvan Muxtar Respublikasının Babək rayonu ərazisində, Göynük kəndi yaxınlığındadır. Abidə dəniz səviyyəsindən təxminən 1430–1452 metr yüksəklikdə[4], dağlıq relyef üzərində, Sarısu çayının sol sahilində yerləşir. Yaşayış yeri təbii-coğrafi baxımdan əlverişli mövqedə su mənbəyinə, otlaq sahələrinə, obsidian və digər xammal yataqlarına yaxın bir ərazidə salınmışdır. Bu amillər qədim əhalinin burada həm mövsümi, həm də uzunmüddətli şəkildə məskunlaşmasına şərait yaratmışdır. Ərazinin relyefi əsasən alçaq dağ yamacları, çay vadiləri və təbii terraslardan ibarətdir. Bu təbii şərait eneolit icmalarının təsərrüfat həyatında əkinçilik, maldarlıq fəaliyyətlərində mühüm rol oynamışdır.

Tədqiqat tarixi

Yaşayış yeri 2023-cü ildə ölçüsü 2x2 və 2x3 m olan yoxlama qazıntısı ilə öyrənilmiş, 2024-2025-ci illərdə burada ölçüsü 10x10 m olan yeddi sahədə Vəli Bakşəliyevin rəhbərliyi ilə arxeoloji qazıntı aparılmışdır.[5] Arxeoloji tədqiqatlar zamanı yaşayış yerində iki tikinti qatından ibarət bir təbəqənin olduğu müəyyən edilmişdir. Bu tikinti qatında yığılan mədəni təbəqə rəng baxımından bir birindən fərqlənirdi. Boz rəngli sərt torpaq laylarından ibarət üstdə yerləşən birinci tikinti qatı keramika,[6][7] əmək alətləri, heyvan sümüyü, obsidian və digər daş alətlərlə zəngin olsa da bu təbəqədə ocaq qalıqları və kül yığınlarına rast gəlinməmişdir. Bu təbəqə ərazinin topoqrafiyasına bağlı olaraq 0,3-0,9 m qalınlığında yığılmışdı. Bu tikinti qatında dördkünc formalı çadır yerləri, torpağa basdırılmış böyük təsərrüfat küpləri aşkar olunmuşdur. Bu təbəqədə ocaqlar olmadığından təbəqənin kəsiyindən götürülən kömür nümunələrinin analizi e. ə. 4508-4353-ci illəri göstərmişdir.[1] Bu təbəqənin altında yerləşən ikinci tikinti qatı açıq rəngli və kül qarışıq yumşaq torpaq laylarından ibarət idi. Bu təbəqənin qalınlığı 0,3-0,6 m idi.Lakin bu təbəqədə arxeoloji qalıqlar daha yaxşı saxlanmışdı. Evlərin və ocaqların yeri aydın şəkildə izlənirdi. Bu layda aparılan arxeoloji qazıntılar göstərdi ki, evlər inşa edilərkən ilk olaraq sahə düzləşdirilmişdir. Sahə düzləşdirilərkən bəzi evlərin şimal hissəsi bir qədər, təqribən 10-15 sm torpağın içərisinə doğru dərinləşdirilmişdir. Dirək yerləri göstərirdi ki, evlərin inşasında ağac dirəklərdən də istifadə olunmuşdur. Bu tikinti qatındakı evlərin yeri müəyyənləşdirilərkən dirək yerlərinin planından da istifadə olunmuşdur. Araşdırma zamanı evlərin qrup halında yerləşdiyi, onlar arasındakı boş sahələrdən isə təsərrüfat sahəsi kimi istifadə olunduğunu deməyə imkan vermişdir. Təsərrüfat sahələrində, ərzaq quyuları, ocaqlar və keramika sobasının qalıqları aşkar olunmuşdur. Qeyd etmək istəyirik ki, təsərrüfat sahələrinin ətrafında yerləşən yaşayış evlərinə Ovçulartəpə yaşayış yerində də rast gəlinmişdir.[8]

Maddi mədəniyyət

Keramika

Bülövqayadan aşkar olunan tapıntıların əksəriyyəti keramika məmulatından ibarətdir. 2024-2025-ci ilin qazıntıları zamanı Bülövqaya yaşayış yerindən 10507 keramika keramika nümunəsi aşkar olunmuşdur. Bunlar arasında forma verən keramika 1939 ədəddir. Keramika məmulatını dörd qrupa ayırmaq olar. Forma verən keramikanın 69,6% çəhrayı rəngli keramika, 27,4% boyalı keramika, 2% qəhvəyi rəngli keramika, 1% qara rəngli keramikadır.

Sadə keramika

Çəhrayı rəngli keramika məmulatının əksəriyyəti naxışsızdır. Rəng tonları sarı ilə qırmızı və narıncı arasında dəyişməkdədir. Qabların bişməsi yaxşıdır. Ancaq bəzən keramika nümunələrinin divarları arasında boz, yaxud qara rəngli lay vardır ki, bu da onların yaxşı oksigen almadığını göstərir. Keramika nümunələrinin bəzisinin içərisinə qırmızı boya çəkilərək yaxşı cilalanmışdır. Bəzi keramika nümunələrinin xarici səthində daraqvari alətin izləri qalmışdır. Keramika məmulatı başlıca olaraq çölmək və kasa tipli qablardan ibarətddir. Çölmək tipli qablar azdır. Bu tip qablar qısa, yana qatlanmış ağız kənarlı və qabarıq gövdəlidir. Sadə keramikanın çoxu kasa tipli qablardan ibarətdir. Bu qabların ən sevilən tipləri gövdəsi ağız hissədə bir qədər içəri yığılan qabarıq gövdəli kasalardır. Onların bəzisi qabarıq, bəzisi isə silindrik-qabarıq formalıdır. Belə qabların, qabların boyalıları Tell Abadanın Übeyd 3 dövründən,[9] Tell Arpaçiyanın[ing.] Übeyd təbəqəsindən məlumdur.[10] Urmiya hövzəsində Seh Gabidə, [11]Çoqa Maranda [11]olan bu tip kasalar bikonik olmaları ilə fərqlənirlər. İkinci tip kasalar qabarıq gövdəli olub, ağız kənarları xaricə doğru qatlanmışdır. Bu tip qabların boyalıları Tell Abadanın Übeyd 3 dövründən[9] və Tell Arpaçiyanın Übeyd təbəqəsindən[10] çox sayda tapılmışdır. Üçüncü tip kasalar qabarıq gövdəli olub, ağzının kənarı xaricə doğru qalınlaşdırılmışdır. Bu tip qablar Tell Abaddan [9] məlumdur. Lakin Bülövqaya nümunələri Übeyd nümunələrini tamamilə təkrar etmir. Ola bilsin ki, bu tiplər Übeyd kasalarına bənzədilərək hazırlanmışdır. Dördüncü tip qabarıq gövdəli kasaların gövdəsinin yuxarısında silindirik lüləkləri vardır. Silindirik lüləkli qablar I Kültəpə yaşayış yerindən,[12] həmçinin Tell Abadanın Übeyd 3 dövründən məlumdur.[9] Beşinci tip kasalar konusvari gövdəlidir. Bu tip kasaların olduqca müxtəlif tipləri vardır. Bu tip kasaların ağzının kənarı xaricə doğru qalınlaşdırılmışdır. Bu tip qablar Urmiya hövzəsində Seh Gabi, Çoga Maran kimi yaşayş yerlərində,[11] həmçinin Übeyd mədəniyyəti abidələrində geniş yayılmışdır. Yeddinci tip kasalar konusvari gövdəlidir. Onların gövdəsinin mərkəzi hissəsi xaricə doğru çıxıntılıdır. Bu tip qablar arxeoloji ədəbiyyatda cream-bowls olaraq tanıdılmışdır. Bu tip qapların ən qədim nümunələri Tell Sabi Abyad[ing.][13] və Tell Arpaçiya’nın Halaf təbəqəsindən aşkar olunmuşdur.[10] Bu tip kasalar Yarım Tepe II[ing.],[14][15] Tell Aqab[ing.][16] ve Tülintəpənin[türk.] Übeyd təbəqəsindən məlumdur.[17][18] Bu tip qablar Dalmatəpə mədəniyyəti abidələrindən məlum deyil.

Basma və qabartma naxışlı keramika

Keramika məmulatının bir qrupu basma və qabartma naxışlıdır. Bunlar başlıca olaraq qabların gövdəsini əhatə edən relyef kəmər üzərindən barmaq basqısı və çərtmələrlə bəzəməli olanlardır. Relyef kəmər üzərindən barmaq basqısı ilə naxışlanmış keramika Urmiya hövzəsi yaşayış yerlərində Erkən Eneolit dövrü abidələrindən məlum deyil. Bu tip naxışlar Dalmatəpə mədəniyyəti üçün də xarakterik deyil.Bu tip naxışlar Urmiya hövzəsində yalnız Son Eneolit dövründə ortaya çıxır. Ancaq bu tip naxışlar Şərqi Anadoluda Erkən Eneolit dövründə geniş yayılmışdır. Bu tip naxışlar Tülintəpədən[19]və Dəyirmantəpədən[türk.][20]məlumdur. Məməcik şəkilli və ayparaşəkilli relyef bəzəmələr də vardır. Keramika məmulatının məməcikşəkilli və ayparaşəkilli bəzədilməsinə Xalaf mədəniyyətində Umm Dabaqiyah[ing.] [21], Tell Boueid[ing.],[22] Cənubi Qafqazda I Kültəpə[23] və digər yaşayış yerlərində rast gəlinmişdir. Bəzi keramika nümunələri relyef kəmər üzərindən çərtmələrlə naxışlanmışdır. Məməcikşəkilli naxışlar və relyef kəmər üzərindən çərtmələrlə naxışlamalar da Şərqi Anadolu abidələrində geniş yayılmışdır.[19] Bəzi qabların ağız kənarı çərtmələrlə naxışlanmışdır. Qabların oturacaqları düz olub, bəzən xaricə doğru çıxıntılı, diskşəkilli və yuvarlaqdır. Qabların qulpları ilgəkşəkilli olub, ağız kənarı ilə gövdəsinin yuxarısına yerləşdirilmişdir. Onların bəzisinin buynuzşəkilli qulpları da vardır. Qeyd edək ki, bu tip qulplar Urmiya hövzəsində, Dalmatəpə mədəniyyətində geniş yayılmış, lakin Übeyd mədəniyyətində çox az görülmüşdür. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, bu tip qulpların bənzərləri Yaxın Şərqdə Sabi Abyadın Xalaf təbəqəsindən,[24] Tell Damishiliyyadan,[25] həmçinin Cənubi Qafqazın Neolit və Eneolit yaşayış yerlərindən[26] və Urmiya hövzəsinin abidələrindən məlumdur.[11] Bu tip qulplara Son Eneolit dövründə çox az rastlanır.

Boyalı keramika

Bülövqayada çoxluq təşkil edən ikinci qrup keramika boyalı keramikadır. Boyalı keramikanın ən çox sevilən naxış motivi bir-birinin üzerinde yerləşdirilmiş üçbucaqlardır. Lakin düz xətlər, sınıq xətlər, sünbülşəkilli rəsimlər və yuvarlaq dairə rəsimləri də vardır. Çömləklər az sayda tapılmışdır. Bu tip qablar yalnız ağız kənarının parçaları ilə təmsil edilmişdir. Sadə keramikada olduğu kimi boyalılarda da ən sevilən tiplər qabarıq gövdəli, ağızda bir qədər içəri yığılmış kasalardır. İkinci tip kasalar silindrik-qabarıq gövdəlidir. Bu tip boyalı kasaların bənzərləri Übeyd mədəniyyəti abidələrindən Tell Abadanın Abadanın Übeyd 3 dövründən,[9] Tell Arpaçiyanın Übeyd təbəqəsindən məlumdur.[10] Urmiya hövzəsində Çoqa Maran,[11] Seh Gabi B[11] yaşayış yerindən tapılanlar bir qədər fərlidir. Üçüncü tip kasaların gövdəsi qabarıq olub, ağzının kənarı xaricə qatlanmışdır. Bu tip kasaların sadə nümunələri Urmiya hövzəsi yaşayış yerlərində çox olsa da, onların byalılarına az rastlanır. Bunlar Seh Gabi B-dən məlumdur.[11] Bu tip qablar Tell Abadanın Übeyd 3 dövründə olan qablarla çox bənzərdir.[9] Dördüncü tipə aid konusvari gövdəli kasaların Bülövqayada olduqca müxtəlif tipləri vardır. Bu tip kasalar Seh Gabi B, Çoqa Maran, Təpə Siahbid[fars.],[11] Tell Abadanın Übeyd 3 dövründən və Tell Arpaçiyanın Übeyd təbəqəsindən məlumdur.[10][9] Konusvari gövdəli kasaların bir qrupunun ağzının kənarı xaricə doğru qalınlaşdırılmışdır. Qeyd edək ki, bu tip ağız kənarları Urmiya hövzəsi abidələrində, o cümlədən Dalmatəpə mədəniyyətində heç görülməmişdir. Beşinci tipə konusvari gövdəli cream-bowls tipli kasalar aiddir. Bu tip qabların içərisi həndəsi motivdə naxışlanmışdır.Yuxarıda bu tip qabların Yaxın Şərq ölkələrindəki paralellərindən bəhs etmişdik.

Qəhvəyi rəngli keramika

Bu qrupa daxil olan keramika qəhvəyi rəngdə bişirilmişdir. Bu qrupdakı keramika başlıca olaraq iri qum qarışığından hazırlanmışdır. Lakin saman qarışığından hazırlanmış keramika nümunələri də vardır. Bəzi keramika nümunələrinin tərkibində ağ kirəc və mika zərrəcikləri görünür. Qabların divarları arasında yaxşı bişməmiş boz, yaxud qara rəngli təbəqə vardır. Keramika nümunələrinin müəyyən hissəsinin xarici səthində daraqvari alətin izləri qalmışdır. Bu qrupdakı keramika məmulatı arasında kasa tipli qablar çoxluq təşkil edir. Onların gövdəsi qabarıq, bikonik formalıdır. Kasa tipli qabların birinin ağzının kənarında şaquli şəkildə yerləşdirilmiş qulaqcıqşəkilli qulpu vardır. Bu qulplar Neolit və Eneolit abidələrində olduqca azdır və tək tək nümunələrlə təmsil olunmuşdur. Azərbaycannın Neolit dövrü abidələrində bu tip qulpa yalnız İlanlıtəpə yaşayış yerində rast gəlinmişdir.[27] Menteştəpənin Erkən Eneolit təbəqəsindən aşkar olynan qulplar[28] həm bizim nümunədən, həm də İlanlıtəpədən aşkar olunan nümunədən fərqlənir Çölmək tipli qablar qabarıq gövdəlidir. Onların bəzisinin oturacağı xaricə doğru çıxıntılıdır. Bəzi qabların gövdəsinin ortasında, buynuzşəkilli qulpları vardır. Bu tip keramika nümunələrinin üzərində his izlərinə və aşınmaya rast gəlinir. Arxeoloji qazıntılar zamanı bu qabların ocaqların içərisində və ərafında aşkar olunması onların mətbəx qabları kimi istifadə olunduğunu göstərir. Qeyd etmək istəyirik ki, bu tip qablar Bülövqaya yaşayış yerinin hər iki tikinti qatında aşkar olunmuşdur. Bu tip keramikanın Erkən Eneolit yaşayış yerlərində meydana çıxması Son Eneolit dövründə aşkar olunan darama naxışlı və mika qarışıq keramikanın mənşəyinin müəyyən edilməsi üçün əhəmiyyətlidir. Bülövqaya tapıntılarına əsaslanaraq deyə bilərik ki, bu tip keramikanın mənşəyi eneolit dövrünün erkən mərhələsi ilə bağlıdır. Xarici səthində daraqvari alətin izləri olan keramika nümunələri az da olsa Cənubi Qafqazın Neolit və Erkən Eneolit abidələrindən məlumdur. Bu tip keramika nümunələri Cüttəpə,[29] Menteştəpə[28] və Naxçıvantəpədən məlumdur.[30] Qabların xarici səthinin daraqvari alətlə düzəldilməsi Urmiya hövzəsində Təpə Qışlaq yaşayış yerindən də məlumdur.[31] Daraqvari alətin izləri Tell Abadanın Übeyd 3 dövrünə aid keramikada da vardır.[9] Onların bəzisi bizim nümunələrlə tamamilə bənzərdir.,[9] Bu tip keramika məmulatı həmçinin Son Eneolit dövrü abidələrindən yaxşı məlumdur. Naxçıvan[32] və Muğan[27] abidələrindən məlum olan qəhvəyi rəngli keramika Son Eneolit dövründə keramika məmulatının az bir qismini təşkil etmişdir.[33]

Qara rəngli keramika

Qara, yaxud boz rəngli keramika Bülövqaya yaşayış yerində az miqdarda aşkar olunmuşdur. Bu qrupdakı qablar saman və qum qarışığı olan gildən, bəzən isə qatqısız gildən hazırlanaraq əsasən yaxşı bişirilmişdir. Keramika nümunələrinin bəzisi hər iki üzdən, bəzisi isə yalnızca xaricdən yüngül cilalanmışdır. Bəzi qabların içərisində qara boya izləri də vardır. Bu qrupa daxil olan keramika nümunələrinin xarici səthində daraqvari alətin izləri vardır. Kasa tipli qabların bəzisi məməcikşəkilli relyef ornamentlə naxışlanmışdır. Bəzi qabların isə buynuzşəkilli qulpları var. Bu qrupa daxil olan keramika forma və hazırlanma texnologiyası baxımından digər çəhrayı rəngli keramika məmulatı ilə eynidir. Naxçıvanın Neolit və Eneolit abidələrində qara rəngli qablar çox azdır.[6]

Mesopotamiya və Urmiya hövzəsi ilə əlaqələr

Bülövqaya yaşayış yerinin keramika məmulatın araşdırılması burada yerli və Yaxın Şərqdən, xüsusilə Mesopotamiya və Urmiya hövzəsindən gəlmə ənənələrin birləşdiyini görürük. Bülövqaya yaşayış yerinin sadə və boyalı keramika məmulatı formaca Tell Abada, Yarım Təpə II, Tülintəpə, Dəyirmantəpə və digər yaşayış yerlərində yayılan Übeyd tipli keramika ilə bənzərdir. Bu baxımdan Bülövqayada aşkar olunan cream-bowls[ing.] tipli qablar xüsusilə əhəmiyyətlidir. Bülövqayanın bu tip qabları Yaxın Şərq nümunələri ilə bənzərdir. Qeyd edək ki, bu tip qablar indiyədək Urmiya hövzəsində və Dalmatəpə mədəniyyətində qeydə alınmamışdır. Bülövqaya keramikasında müxtəlif naxış motivlərindən istifadə olunsa da üst üstə yerləşdirilmiş üçbucaqlar üstünlük təşkil edir. Belə hesab edirik ki, istər qabların formasında, istərsə də naxış motivlərində Mesopotamiyanın güclü təsiri hiss olunur. Bülövqaya yaşayış yerinin boyalı keramikası sarı fonda qara (black on buff) və qırmızı fonda qara (black on red) rənglə naxışlanmış keramika ilə xarakterizə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, keramika məmulatının əksəriyyəti sarı üzərindən qara rənglə naxışlanmışdır. Qırmızı astarlı və qırmızı üzərindən qara rənglə naxışlanmış keramika Urmiya hövzəsində Neolit Eneolit dövründə geniş yayılmışdır.[34] Urmiya hövzəsinin keramikasında görülən buynuzşəkilli qulplar da Bülövqayada vardır. Buna görə də deyə bilərik ki, Bülövqaya keramikasına Urmiya hövzəsinin mədəniyyəti təsir etmişdir. Ancaq Urmiya hövzəsində aşkar olunan keramikanın əksəriyyəti Dalma boyalıları adlandırılmışdır. E. ə. V minilliyin ikinci yarısında Son Eneolit dövründə Culfa Kültəpə,[35] Тəpə Sarsaktı[fars.][36] və digər yaşayış yerlərində ortaya çıxan boyalılar da Dalmatəpə mədəniyyəti ilə bağlanmış vəDalma boyalıları adlandırmışdır. Ancaq Bülövqaya yaşayış yerində Urmiya hövzəsində[11] və Dalmatəpədə[37] yayılan basma naxışlı (impressed ware) keramika yoxdur. Buna görə də belə hesab edirik ki, Bülövqaya yaşayış yeri Dalmatəpə mədəniyyətinə aid edilə bilməz. Bülövqaya mədəniyyətinin Übeyd mədəniyyətinin təsiri ilə formalaşan bir mədəniyyət olduğunu düşünürük.

Şərqi Anadolu ilə əlaqələr

Bülövqaya keramikasının bir qismi qabartma, basma və cızma üsulu ilə naxışlanmışdır. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, məməcikşəkilli relyef naxışlar Cənubi Qafqazda Neolit dövründən keramika məmulatının naxışlanmasında istifadə olunmuşdur. Bu tip naxışlar Axurlo[ing.],[38] Xramis Didi Qora[39] və I Kültəpədən yaxşı məlumdur.[40] Qabların gövdəsinin relyef kəmərlə əhatə olunması da I Kültəpədən məlumdur.[40] Ayparaşəkilli naxışlar həm Xalaf mədəniyyəti abidələrindən, həm də Cənubi Qafqazın Neolit abidələrindən məlumdur. Ancaq relyef kəmər üzərindən barmaq basqısı[ing.] və çərtmələrlə naxışlanmış keramika Cənubi Qafqaz və Urmiya hövzəsi yaşayış yerlərindən məlum deyil. Bu tip naxışlara Şərqi Anadolunun Eneolit dövrü abidələrində rast gəlmək mümkündür. Digər tərəfdən relyef kəmər üzərindən barmaq basqısı və çərtmələrlə naxışlanmış keramikanın olduqca müxtəlif tipləri aşkar olunmuşdur.[19] Bu tip keramikanın Şərqi Anadolu vasitəsi ilə yayılması mümkündür. Bu dövrdə Şərqi Anadolu obsidianının Naxçıvanda yerləşən tayfalar tərəfində istifadə olunması da diqqətçəkicidir. Şərqi Anadolu obsidianlarının faiz nisbəti Naxçıvanın Erkən Eneolit dövrü abidələrində xeyli yüksəkdir.

Xammal mənbələri

Cənubi Qafqaz müxtəlif faydalı qazıntı, o cümlədən mis və obsidian yataqları ilə zəngindir. Naxçıvanda zəngin mis yataqları vardır.[41] Bu yataqlar həmçinin Naxçıvanla sərhəddində yerləşən Zəngəzur dağlarında da vardır.[42] Naxçıvanın Erkən Eneolit abidələrində mis əşyalar tapılmasada Naxçıvantəpə, Uçan Ağıl və Bülövqayada mədənçilik alətlərinin tapılması, həmçinin Naxçıvantəpədən tapılan mədənçilik alətlərinin birində mis oksidinin izlərinin qalması bu dövrdə mis emalının olduğunu təsdiq edir.[43] Tədqiqatlar göstərir ki, Neolit dövründə Yaxın Şərq ölkələrində başlıca olaraq Şərqi Anadolu obsidianından istifadə edilsə də, e. ə. VI minilliyin sonlarından başlayaraq Qafqaz obsidianından da istifadə olunmuşdur.[44] Dalmatəpə dövründə Urmiya hövzəsində Zəngəzur və Göyhasar obsidianı üstünlük təşkil etmişdir.[45] Erkən Eneolit dövründə Naxçıvanda məskən salan qədim tayfalar başlıca olaraq Zəngəzur, Göyçə (Sevan) və Şərqi Anadolu obsidianından istifadə etmişlər.[43] Bu baxımdan Naxçıvanın Erkən Eneolit yaşayış yerləri bir birindən fərqlənirlər. Belə ki, Naxçıvan Təpədə Zəngəzur obsidianı 42%, Göyhasar 37%, Meydandağ[ing.] 19% olmuşdur .[46] Uçan Ağılada isə Zəngəzur obsidianı 86 % olmuş, qismən isə Göyhasar obsidianından istifadə olunmuşdur. Bülövqaya yaşayış yerində də başlıca olaraq Zənzəzurdan istifadə olunmuşdur. Bülövqaya obsidianlarının az bir qismi Meydandağdan gətirilmişdir.

Əhəmiyyəti

Bülövqaya yaşayış yerinin tapıntıları e. ə. VII-VI minilliklərdə Yaxın Şərqlə başlayan əlaqələrin e. ə. V minillikdə dahada intensivləşdiyini göstərir.[47] Naxçıvanın Erkən Eneolit abidələrinin tədqiqi bu intensivləşmənin Cənubi Qafqazın xammal mənbələri, o cümlədən bol otlaqları, zəngin mis və obsidian yataqları ilə bağlı olduğunu göstərir. Bülövqaya yaşayış yerinin tədqiqi bu əlaqələrin e. ə. V minilliyin əvvəlindən e. ə. V minilliyin ortalarına kimi davam etdiyini göstərir. Bülövqaya yaşayış yerinin istər sadə, istərsədə boyalı keramikasında Übeyd mədəniyyətinin güclü təsiri özünü göstərməkdədir. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, Bülövqaya keramikası Übeyd mallarını tamamilə təkrar etmir. Digər tərəfdən Bülövqayada biz yerli Neolit mədəniyyətinin və Şərqi Anadoluda formalaşan mədəniyyətlərin izlərini də görürük. Əgər boyalı keramikada Übeyd mədəniyyətinin təsiri görünürsə, relyef kəmər üzərindən baqmaq basqısı və çərtmələrlə naxışlanmış keramikada Şərqi Anadolu mədəniyyətlərinin təsiri vardır. Bununla belə, Bülövqaya yaşayış yerinin bəzi keramika tipləri Urmiya hövzəsinin keramikasında fərqlənir. Bülövqaya yaşayış yerinin boyalı keramikası da özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə Übeyd boyalılarından fərqlənir. Urmiya hövzəsi və Naxçıvanın Erkən Eneolit abidələrinin tədqiqi bu dövrdə Naxçıvanda Mesopotamiyada, İranın qərbində və Cənubi Qafqazdakı mədəniyyətlərdən fərqlənən yeni bir mədəniyyətin formalaşdığını deməyə imkan verir. Bu mədəniyyət e. ə. V minillikdə Mesopotamiya, Urmiya hövzəsi və Naxçıvanda yayılan Dalmatəpə mədəniyyətindən basmanaxışlı (impressed ware) və qırmızı boyalı keramikanın (red slipped) olmaması ilə fərqlənir və Dalmatəpə mədəniyyəti adlandırıla bilməz. Bu mədəniyyətin formalaşmasına, şübhəsiz ki, Übeyd mədəniyyətinin təsiri olmuşdur. Belə hesab edirik ki, bu Şimali Mesopotamiyada məskən salan tayfaların şimala doğru hərəkəti ilə bağlı olmuşdur. Ancaq Übeyd tayfalarının şimala doğru hərəkəti birdən birə deyil tədricən baş vermiş və tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi dinc xarakter daşımışdır.[48] Übeyd mədəniyyətinin şimala doğru diffuziyası nəticəsində bu mədəniyyətlərin qovuşması və qarşılıqlı təsiri baş vermiş və yeni bir mədəniyyət formalaşmışdır.

İstinadlar

  1. ↑ 1 2 Bahshaliyev, Veli vd. Ubeyd Kültürü’nün Güney Kafkasya’ya Yayılımı İle İlişkili Yeni Veriler. TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, sy. 35, 2024, ss. 35-50, doi:10.22520/tubaar.1568146.
  2. ↑ Baxşəliyev V, Naxçıvanda 2018-ci ilin Arxeoloji Tədqiqatları. Naxçıvan: "Əcəmi". 2019. 103s.
  3. ↑ Bakhshaliyev E. Comparative analysis of Ubaid and Bülövkaya ceramics Scientific works of Azerbaijan National Academy of Sciences Nakhchivan Branch Office, 2025, № 1, pp. 100-105. 10.59849/2218-4783.2025.1.100
  4. ↑ Bakhshaliyev, V.-Ceylan, N.-Bakhshaliyev, E.-Hasanova, H.-Memmedova, Z. 2025, An Ubaid Settlement in the South Caucasus – Bülövkaya (Nakhchivan, Azerbaijan), Amisos, 10/18, 13-32 DOI: 10.48122/amisos.1631186
  5. ↑ Bahshaliyev, Ubeyd Kültürü’nün Güney Kafkasya’ya Yayılımı İle İlişkili Yeni Veriler. TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, s. 37.
  6. ↑ 1 2 Bakhshaliyev V., Traces Of Ubaid Culture In Bülövkaya (Nakchivan, Azerbaijan). “Ajami”. 2025. 223p
  7. ↑ Baxşәliyev V, Bülövqaya Yaşayış Yerinin Keramika Mәmulatı. Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Naxçıvan Bölmәsinin Elmi әsәrlәri, 2025, № 2. ss. 84-89.
  8. ↑ Marro, C., Bakhshaliyev, V., & Ashurov, S. (2011). Excavations at Ovçular Tepesi (Nakhchivan, Azerbaijan).Second Preliminary Report: The 2009-2010 Seasons. Anatolia Antiqua, XIX, 53-100.
  9. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Jasim, S.A. Excavation at Tell Abada, Iraq. University of Chicago. 2021.
  10. ↑ 1 2 3 4 5 Mallowan, M. E. L., & Cruikshank, J. R. Excavations at Tall Arpachiyah. Iraq, 1933, 1935, vol. 2 (1), 1-178.
  11. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Henrickson, E.F. Ceramic styles and cultural interaction in the Early and Middle Chalcolithic of the Central Zagros, İran. A Thesis submitted in conformity with the requirwmwnts for the degree of Doctor of philosophy in the University of Toronto. 1983, 840 p.
  12. ↑ Bakhshaliyev, V. Cultural-Economic Relationships of Nakhchivan in the Neolithic and Early Chalcolithic Period. Adjami. 2021.
  13. ↑ Akkermans, P. A. Late Neolithic and Early Halaf Village at Sabi Abyad, Northern Syria. Paléorient, 1987, vol.13 (1), 23-40.
  14. ↑ Amirov Sh.The Morphology of Halafian painted pottery From Yarim Tepe II, And The Process of Ubaidian Acculturation. II Workshop on Late Neolithic Ceramics in Ancient Mesopotamia: pottery in context, Monografies del MAC 1, Ed. Anna Gómez-Bach, Jörg Becker and Miquel Molist, Barcelona, 2018, pp.15-23.
  15. ↑ Merpert, N. Y., & Munchaev, R. M. The Earliest Levels at Yarim Tepe I and Yarim Tepe II in Northern Iraq. Iraq, 1987, vol. 49, 1-36.
  16. ↑ Davidson ,T. E., & Watkins, T. Two Seasons of Excavation at Tell Aqab in the Jezirah N.E. Syria. Iraq, 1981, vol. 43 (1), 1–18.
  17. ↑ Esin, U. & Arsebük, G. Tepecik ve Tülintepe kazısı 1971. Keban Projesi 1971 Çalışmaları, 1974, s. 111-159.
  18. ↑ Esin, U. & Arsebük, G.. Tülintepe kazısı 1974. Keban Projesi 1974-1975 Çalışmaları, 1982, s.119-134.
  19. ↑ 1 2 3 Esin, U. The Relief Decorations on the Prehistoric pottery of Tülintepe in Eastern Anatolia. Archaeologica Anatolica et Mesopotamica alba Palmeri Dedicata, Roma, 1993, La sapienza, pp.105-119.
  20. ↑ Esin, U., & Arsebük, G. 1982 Yılı Değirmentepe (Malatya) Kurtarma Kazısı. V Kazı Sonuçları Toplantısı, 1983, s. 71-80.
  21. ↑ Kirkbride, D. Umm Dabaghiyah 1971 (1972). A Preliminary Report. An Early Ceramic Farming Settlement in Marginal North Central Jazira, Iraq. Iraq, vol. 34 (1), 3–15.
  22. ↑ Nieuwenhuyse, O. & Cruells W. The Proto-Halaf Period in Syria. New Sites, New Data. Paléorient, 2004, vol. 30 (1), 47-68.
  23. ↑ Abibullaev, O.A. Chalcolithic and Bronze on the Territory of Nakhichevan ASSR. Elm. 1982.
  24. ↑ Akkermans, P. Excavations at Tell Sabi Abyad. Prehistoric investigations in the Balikh Valley, northern Syria. Ed. P.Akkerman, Oxford, 1989, pp. 77-214.
  25. ↑ Akkermans, P. The Soundings at Tell Damishiliya. Hammam Et- Turkman I. Ed. M.N. Van Loon. İstanbul, 1988, pp. 19-68.
  26. ↑ Бахшалиев В.Б. Исследование энеолитических памятников Сирабчайской и Нахчыванчайской долин. Problems of the Archaeology of theCaucasus and Near East. Neolithic — Late Bronze Age. Baku: Институт археологии и этнографии. 2017, с. 108–121.
  27. ↑ 1 2 Narimanov, I.G. Culture of the Ancient Agricultural and Pastoral Population of Azerbaijan. Elm. 1987.
  28. ↑ 1 2 Lyonnet, Bertille & Guliyev, Farhad. Mentesh Tepe. Archäol. Mitt. aus Iran Turan.2012, 44. pp.86-108.
  29. ↑ Akhundov, Т.I. At the origins of Caucasian civilization (Monuments of traditions of the Karabakh Neolithic), Baku. 2017.
  30. ↑ Bakhshaliyev, V. Archaeological Research of the Settlement of Nakhchivan Tepe. Rossijskaja archaeologija, 2019, 2, c. 96-109. https;//doi.org/ 10.31857/S086960630005448-1.
  31. ↑ Sharifi, M., & Motarjem, A. The process of cultural change in the Chalcolithic period in the highlands of Western Iran at Tepe Gheshlagh. Documenta Praehistorica, 2018, XLV, 86-99.
  32. ↑ Mahmudova, V.Ə., Seyidov, A.Q., Baxşəliyev, V.B. Xələc / V.Ə.Mahmudova, Bakı: Elm, -2010. - 220 s.
  33. ↑ Bakhshaliyev, V. Archaeology of Nakhchivan in the ligth new discoveries. Əcəmi. 2023.
  34. ↑ Abedi, A., Omrani, B., & Karimifar, A. Fifth and fourth millennium BC in north-western Iran:Dalma and Pisdeli revisited. Documenta Praehistorica, XLII, 2015, pp. 321-338.
  35. ↑ Abed, A., Khatib Shahidi, H., Chataigner, Ch., Niknami, K., Eskandari, N., Kazempour, M., Pirmohammadi, A., Hoseinzadeh, J., & Ebrahimi Gh. (2014a). Excavation at Kul Tepe of Jolfa, North-Western Iran, 2010: First Preliminary Report. Ancient Near Eastern Studies, 51, pp.33-165.
  36. ↑ Abedi, A., Eskandari, N., Shahidi, H., & Sharahi, İ. (2014b). New Evidence from Dalma and Kura-Araxes Culture at Tapeh Qal‘e-ye-Sarsakhti. Iran and the Caucasus, 18, pp. 101-114.
  37. ↑ Hamlin, C. Dalma Tepe. Iran, 1975, 13, pp. 111–127.
  38. ↑ Lyonnet, B., Guliyev, F., Helwing, B., Aliyev, T., Hansen, S., & Mirtskhulava G. Ancient Kura 2010–2011: The first two seasons of joint field work in the Southern Caucasus. Archaologische Mitteilungen aus Iran und Turan, 2012, 44, 1-190.
  39. ↑ Kiguradze, T. Neolithische Siedlungen von Kvemo-Kartli, Georgien. Verlag C.H. 1986.
  40. ↑ 1 2 Bakhshaliyev, V. Archaeological Excavations at the Settlement Kültepe I. Rossijskaja archaeologija, 2, 2022, pp. 139-152. https;//doi.org/ 10.31857/S0869606322010032.
  41. ↑ Bakhshaliyev, V. Ancient metallurgy and metalworking on the territory of Nakhichevan. Elm. 2005.
  42. ↑ Yessen, A.A. About ancient copper metallurgy in the Caucasus. Journal of the State Academy of History of Material Culture, 1935, vol. 120, 7-216.
  43. ↑ 1 2 Bakhshaliyev, E., & Bakhshaliyev, V. The Neolithic layer of the Nakhchivan Tepe settlement. Rossijskaja archaeologija, 2021, 2, pp. 187-197. https;//doi.org/ 0.31857/S086960630015375-1.
  44. ↑ Barge, O., Azizi Kharanaghi, H., Biglari, F., Moradi, B., Mashkour, M., Tengberg, M., & Chataigner, Ch. Diffusion of Anatolian and Caucasian obsidian in the Zagros Mountains and the highlands of Iran: Elements of explanation in ‘least cost path’ models. Quaternary International, 2018, 467, 297-322.
  45. ↑ Abedi, A., Varoutsikov, B., & Chataigner, Ch. Provenance of obsidian artifacts from the Chalcolithic site of Dava Göz in NW Iran using portable XRF. Journal of Archaeological Science Reports, 2018, 20, 756-767.
  46. ↑ Orange, M., Bakhshaliyev, V., Berthon, R., Marro, C. & Bourdonnec, F. L. Polysource Procurement at Nakhchivan Tepe (Azerbaijan, Chalcolithic). First Insights Into The Obsidian Consumption Patterns of a Dalma Site Recently discovered in the Southern Caucasus, Eds. Katalin T. Biro and András Marko, Budapesht, 2021, pp. 121-132.
  47. ↑ Bakhshaliyev, V., Marro, C., Berthon, R., & Orange, М. New data on the Connections of the Ancient Settlers of Nakhchivan with the Near East. Rossijskaja archaeologija, 2024, № 1, pp.7-21.
  48. ↑ Stein, G. (2012). Local Identities and Interaction Spheres: Modeling Regional Variation in the Ubaid Horizon. Beyond the Ubaid transformation and integration in the late Prehistoric societies of the Middle East. Edited Beyond the Ubaid. Transformation and integration in the late Prehistoric societies of the Middle East. İnternational Workshop held at Grey College, University of Durham, 20–22 april 2006, 23-44.


Həmçinin bax

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Bülövqaya_yaşayış_yeri&oldid=8366312"
Informasiya Melumat Axtar